تحقیق در مورد آهک و سیمان

خصوصیات عمومی مصالح:

احاطه بر تاثیر این خصوصیات، مهندسین را در انتخاب بهینه مصالح در جهت بدست آوردن کیفیت مناسب کل بنا کمک می‌کند. برای دستیابی به حداقل قابل قبول خصوصیات هر یک ازمصالح در شرایط خاص، روشهای آزمایشگاهی بکار می‌رود.

درایران موسسه استاندارد تحقیقات صنعتها این وظیفه را انجام می‌دهد.

گروه بندی خصوصیات مصالح:

1- خواص فیزیکی:

1-اطلاعات پایه‌ای: (ابعاد، جرم مخصوص، جرم مخصوص فضایی، چگالی، تخلخل).

2- تاثیرات فیزیکی آب و رطوبت بر مصالح: ( 1- قابلیت جذب آب، 2- میزانجذب آب، 3- ضریب نرمی، 4- ضریب خشک شدن، 5- مقاومت دربرابر تغییر رطوبت محیط، 6- عدم نفوذ آب، 7- مقاومت در برابر یخبندان، 8- تعرق).

3- واکنش جسم در برابر تغیرات حرارتی و آتش: ( 1- ضریب هدایت حرارت، 2- عنار گیری سطحی، 3- خاصیت انعکاس، جذب و انتشار سطوح، 4- گرمای ویژه، 5- ظرفیت حرارتی، 6-مقاومت در برابر آتش، 7- سرتاس، 8- مقاومت در برابر متلاشی شدن، 9- ضریب انبساط و انقباض)

4- تاثیرات متقابل فیزیکی نور، صوت و الکتریسیته با مصالح: (1- قابلیت جذب و انعکاس نور، 2- قابلیت عبور نور، 3- تاثیر متقابل صوت بر مصالح (انعکاس، جذب، ارتعاش، صوت ضربه‌ای، صوت هوایی) 4- تاثیر متقابل الکتریسیته بر مصالح.                

2- خواص شیمیایی مصالح:

توانایی مصالح جهت مقابله با اثر اسیدها، گازها، محلول‌های نمکی وگازها.

-   دوام

3- خواص مکانیکی مصالح:

1- مقاومت: توانایی مصالح برای مقابله با گسیختگی تحت تاثیر تنش ناشی از بار.

2- سختی: مقاومت مصالح در برابر خراش اجسام سخت تر.

3-  تغییر شکل مکانیکی: مصالح باید توانایی تحمل وزن خود و بارهای وارده را بدون ایجاد خطر و هیچ‌گونه تغییر شکلی که موجب کاهش کارایی ساختار و یا بد نما شدن آنها گردد داشته باشند.

4- خواص کاربردی مصالح:

ابعاد و اندازه، حمل و نقل، استفاده از سیستمهای نصب و امکان تولید در کارگاه و ... .

5- خواص معمارانه مصالح:

مسائل زیباشناسی  بومی یا شخصی، ترکیب مناسب در هم‌نشینی مصالح گوناگون.

6- هزینه‌ها و مسائل اقتصادی:   

مرحله اجرا: به راحتی و بر اساس قیمت روز؛

مرحله نگهداری: هزینه ادواری مثل تعمیر کاری، بازدید و نقاشی؛

                        هزینه نگهداری بلندمدت مثل تعمیرات و اصلاحات.

عمر ساختمان مدت زمان بهره‌وری اقتصادی ساختمان است.

طرح موفق با انتخاب بهینه مصالح و هم نشینی آنها فاصله دوره های نگهداری کوتاه مدت و بلندمدت را افزایش می‌دهد و در نهایت عمر ساختمان را افزایش می‌دهد. توقف بهره برداری جهت تعمیرات: وارد کردن خسارات مالی (بیمارستان یا ادارات).

استخراج گچ از سنگ:

CaSo₄, 2H₂O+حرارت200^o_c 1.1/2H₂O+CaSo₄, 1/2H₂O

تبلور و سخت شدن گچ:

CaSo₄, 1/2H₂O+1.1/2H₂O CaSo₄, 2H₂O + O

گچ:

گچ از جمله مصالحی است که درصنایع ساختمان ازاهمیت ویژه ای برخوردار می‌باشد و به علت ویژگیهایی که دارد از زمانهای قدیم درامر ساختمان سازی مصرف داشته است. در بسیاری از ساختمانهای قدیمی گچ نقش موثری داشته است و گچ بریهای بسیار زیبایی از دوران صفویه باقی مانده است.

گچ بعلت خواص خود از اولین قدم در ایجاد یک بنا که پیاده کردن حدودزمین می‌باشد تا آخرین مراحل آن که سفیدکاری و نصب مورد استفاده قرار می‌گیرد و حتی در نقاشی ساختمان نیز از گچ استفاده می‌شود.

منابع تهیه گچ:

گچ از پختن و آسیاب کردن سنگ گچ بدست می‌آید.سنگ گچ از گروه مصالح ساختمانی کلسیم‌دار است که به وفور در طبیعت یافت می‌شود و تقریبا در تمام نقاط زمین وجود دارد و از لحاظ فراوانی در طبیعت در ردیف پنجم می‌باشد. سنگ گچ خالص بیر نگ است و سنگ گچ ترکیب شده با کربن به رنگ خاکستری و سنگ گچ ترکیب شده با اکسدهای آهن، بیرنگ، زرد روشن ‌æ یا کبود و یا سرخ است که بر حسب نوع اکسید آهن این رنگها متفاوت است.

مصارف گچ:

گچ در ساختمان مصارف متعددی دارد. از جمله ریختن رنگ ساختمان برای مشخص کردن اطراف زمین و پیاده کردن نقشه، ملات‌سازی ( خاک و گچ)، سفیدکاری، سنگ‌کاری که درمورد اخیر برای نگهداشتن سنگ بطور موقت و ریختن ملات پشت آن مورد مصرف دارد و در صنایع مجسمه‌ÓÇÒí و ریخته‌گری برای قالب سازی مصرف می‌شود و در کارهای طبی برای شکسته‌بندی مورد نیاز است.

خواص گچ:

گچ علاوه بر دو خاصیت عمده که یکی زورگیری و دیگری ازدیاد حجم به هنگام سخت شدن است دارای خواص دیگری هم هست. از جمله آنکه گچ آکوستیک است، در آتش سوزی مقاوم می‌باشد، ارزان و فراوان است و دارای رنگی سفید و خوشایند است. بطور کلی خواص گچ را می‌توان در موارد زیر دانست:

1-زورگیر بودن: ملات گچ از جمله ملاهایی است که بسیار زورگیر می‌باشد، در حدود 10 دقیقه سخت می‌گردد. این خاصیت به ما امکان می‌دهد که متغیر های 5 سانتیمتری و همچنین طاق‌åÇí ضربی را که باید قبل از چیدن هر ردیف آجر بردیفی که قبلا چیده شده است سخت شده و در جای خود ایستاده باشد با این ملات بسازیم.

2-خاصیت ازدیاد حجم: گچ تنها ملاتی است که در موقع سخت شدن در حدود یک درصد به حجمش افزوده می‌شود و پس از خشک شدن تقلیل حجم پیدا نمی کند. با استفاده از آن خاصیت است که میتوان سطوح وسیعی را با آن اندود کرد زیرا این اندود بعلت آنکه در موقع سخت شدن به حجمش افزوده می‌شود، کلیه خلل و فرج خود را پر کرده و در آن ایجاد ترک وشکاف نمی شود ودر نتیجه حشرات نمی توانند در انجا لانه کرده و در نتیجه برای اندود داخل اتاقها کلاً می‌تواند مفید و بهداشتی باشد.

3-مقاومت در برابر آتش‌سوزی:  با توجه به اینک گچ سخت شده مانند سنگ گچ دارای دو مولکول آب تبلور است اگر لایه گچ در مقابل حرارت ناشی از آتش سوزی قرار گیرد این آب تبلور دراثر حرارت دوباره از گچ جداشده و بصورت یک لایه آب در مقابل آتش قرار گرفته و برای مدت 2 تا 3 ساعت می‌تواند در مقابل سرایت آتش به فضاهای دیگر مقاومت کند.

4- خاصیت آکوستیک بودن گچ: گچ در مقابل ارتعاشات صوتی رفتار مطلوبی دارد و تقریبا بین 60 الی 75 درصد این ارتعاشات را بخود جذب نموده و مانع انعکاس آن می‌شود و در نتیجه از ایجاد پژواک جلوگیری می‌کند. این حد جذب ارتعاش برای اتاق‌های زندگی و کلاس های درس و حتی سالن‌های کوچک کنفرانس کافی است.

(سالن‌های بزرگ اجرا موسیقی و یا تئاتر باید با وسایل بهتری آکوستیک شوند).

5-ارزان بودن گچ: بعلت ارزانی وسهل الوصول بودن در همه کارگاهها به مقدار کافی وجود دارد، مورد استفاده است.

6- خاصیت پلاستیک بودن گچ: ملات گچ بعلت خاصیت شکل پذیری فوق العاده ای که دارد می‌توان با آن شکل و نقش های زیبایی بوسیله هنر گچ بری ایجاد کرد و  بدین وسیله درفضاهای ساختمان زیبایی مخصوصی ایجاد نمود.

7- خاصیت رنگ‌پذیری گچ: اندود گچ پس از خشک شدن تقریبا هر نوع رنگی را بخود می‌پذیرد و بدین وسیله می‌توانیم فضاهای مورداستفاده خود را به رنگ دلخواه رنگ آمیزی کنیم. 

8: زمان سخت شدن ملات گچی: ریز دانه‌های گچ نیز زمان متبلور شدن آنرا کوتاه می‌کند. مواد خارجی تاثیراتی ب زمان سخت شدن ملات گچ دارند. درکارگاه افزودن مواد مختلف باعث تعویق و یا تسریع زمان سخت شدن آن می‌گردد. بطور مثال افزودن نمک طعام تا 2 درصد به ملات، زمان سخت شدن ملات را تا 3 دقیقه کاهش می‌دهد.

آهک شکفته در ملات گچ زمان خودگیری راافزایش می‌دهد با افزودن خاک رس به گچ مدتها آنرا کند گیر می‌کند.بلکه در مصرف آن نیز صرفه‌Ìæíí می‌شود. از این مخلوط ملات گچ و خاک برای زدن طاق ضربی و آستر دیوارها استفاده می‌شود.

وقتی گچ زنده را با آب مخلوط می‌کنیم به سرعت خود را می‌گیرد و کم کم خاصیت خمیری و قدرت چسبندگی خود را از دست می‌دهد، تا کاملا سخت شود. زمان گیرش گچ زیرکاری پس از 4 دقیقه شروع و پس از 10 دقیقه خاتمه می‌یابد. در صورتی که زمان گیرش گچ اندود کاری ( گچ کشته) 8 تا 25 دقیقه پس از مخلوط شدن با آب آغاز می‌شود وپس از 25 تا 60 دقیقه خاتمه می‌یابد.

باید در نظر داشت که سخت شدن ملات گچ بایستی درحرارت پایین تر از 65 درجه سانتی‌گراد باشد، در غیر اینصورت گچ مجددا آب تبلور خود را از دست می‌دهد و از  تاب آن کاسته می‌شود.

سرعت جلوگیری ملاتهای گچی باعث می‌شود سطح اندود شده صاف و یکنواخت نباشد. برای سفید کاری صاف و بدون موج سطوح را در دو لایه اندود مینمایند. برای لایه آستر از ملات گچ زنده و برای تخت و یکنواخت کردن سطح آبستر از ملات گچ کشته استفاده می‌نمایند که اصطلاحا آنرا اندود گچی می‌نامند.

برای تهیه ملات گچ کشته آب ملات را افزا یش می‌دهند، در حالت خمیری آنرا ورز می‌دهند تا همنشینی بلورهای آن بتاخیر افتد. ضخامت ملات گچ کشته بسیار کم است و برای پر کردن پستی و بلندیها و خلل و خرج لایه اول بکار می‌رود. لایه گچ کشته چون بطریقه فیزیکی خشک می‌شود، نه تنها در موقع خشک شدن ازدیاد حجم پیدا نمی کند بلکه بعلت از دست دادن آب از حجم آن کاسته می‌شود بنابراین اگر ضخامت این لایه زیاد باشد، ترک برمی‌دارد.

9- گچ در مقابل آب: گچ در مقابل آب و رطوبت مقاومت نداشته و بسیار ضعیف است و لایه‌های سفید کاری اگر در مجاورت رطوبت قرار گیرند طبله کرده و بصورت جدا از هم در دیوار ظاهر می‌شوند و پس از اینکه رطوبت از بین رفت نیز به حالت اولیه با زنمی گردد، به همین علت از بکار بردن گچ در مکانهایی که آب در تماس است مانند توالت و آشپزخانه و حمام باید خودداری کرد. همچنین در ساختمانهایی که در مناطق مرطوب هستند برای سفید کاری بجای گچ از سیمان سفید یا آهک استفاده می‌شود.

10-تاثیر حرارت بر گچ: ضریب هدایت حرارت گچ ناچیز است ولی اگر ملات گچ در گرمای بیش از 50 درجه سانتی گراد بماند تاب مکانیکی خود بتدریج از دست می‌دهد.

11- ملات گچ در برابر یخبندان: ملات‌های گچی د رمقابل سرما و یخبندان مطمئن و مقاوم می‌باشند.

12- همنشینی با فلزات: بعلت محلول بودن گچ در آب و پایداری کم ترکیب آن این ملات موجب زنگ زدن و خرده شدن آهن، روی و سرب می‌شود. به همین علت باید فلزات همجوار با گچ را بخوبی عایق‌کاری نمود.

13- مقاومت مکانیکی: نمونه ملات گچ که در حرارت 35 تا 45 درجه سانتی گراد خشک شده باشد پس از 28 روز 25 کیلوگرم بر سانتی متر مکعب تاب خمشی و 60 کیلوگرم بر سانتی‌متر مربع تاب فشاری داشته باشد.

بطور کلی گچ باید کاملا پخته آسیاب و الک شده و کاملا سفید باشد. گچهای کاملا سوخته نباید در ساختمان مصرف شود.گچی که از کوبیدن نخاله گچ بدست می‌آید تنها یکبار برای آستر گچ و خاک قابل استفاده است. دانه های گچ ساختمانی باید از 2/0 میلیمتر ریزتر باشد و زیر دست کاملا نرم باشند.

گچ مناسب برای مصارف ساختمانی

موارد مصرف	نوع گچ
کارهای عمومی مانند ملاتها، تولید قطعات پیش ساخته و بلوکهای گچی درنقاطی که میزان رطوبت هوا کمتر از 60/0 باشد.	گچ ساختمانی
اندودهای داخلی در مناطقی که رطوبت نسبی هوا کمتر از 60/0 باشد.	گچ اندود
اندودهای داخلی و نماسازی در مناطقی که رطوبت نسبی هوا از 60/0 بیشتر باشد.	گچ بری ـ ملات

 

حمل و نگهداری:

گچ پخته را باید از اثر آب دررطوبت  هوا حفظ کرد و در ظروف مخصوص یا کیسه های آب بندی شده نگهداری نمود و مشخصات انواع آن بر روی کیسه ها نوشته شود.

آهک:

آهک از مهمترین مصالح کلسیم دار است که در ساختمان به شکلهای گوناگون مورداستفاده قرار می‌گیرد. در صنعت ساختمان سازی کربناتهای کلسیم که سنگهای آهکی جزء آنهاست، بصورت‌های گوناگون مصرف می‌شود از جمله بصورت سنگ‌های ساختمانی مانند سنگ‌های تراورتن و مرمرو... و یا بصورت اکسید کلسیم که به آن آهک زنده می‌گویند که بعنوان ماده چسبنده ملات در ساختمان سازی استفاده می‌شود.ولی آهک زنده به علت میل ترکیبی شدید که با فلزات دارد با فلزات مصرف شده ساختمان نظیر لوله های آّب و لوله شوفاژ ترکیب شده درآنها خوردگی ایجاد کرده و موجب پوسیدگی می‌شود.

آهک‌Òí (اصول تهیه و بکارگیری آهک):

در واقع اصول تهیه و بکارگیری آهک، تبدیل سنگ آن به حالت قابل مصرف و بازگشت مجدد آن به سنگ آهک پس از مصرف می‌باشد.

تهیه سنگهای آهکی از معادن مربوطه سنگهای آهکی دارای منشاء CaCo₃  می‌باشند.

با بوجود آوردن قریب به 900 درجه سانتی گراد حرارت پس از بخار شدن آّب همراه با سنگ، ترکیب CaCo₃ را در کوره های مکانیزه و یا سنتی می‌شکنند و آنرا تبدیل به آهک زنده به فرمول CaO و گاز CO₂  می‌کنند. گاز کربنیک با سایر بخارات از بالای کوره خارج می‌شود.

آهک زنده را با آب ترکیب و تبدیل به آهک شکفته با فرمول Ca(OH)₂ می‌کنند. این ماده که از دسته قلیایی‌هاست میل ترکیبی فراوانی با اسیدها دارد. آهک شکفته را بصورت خالص با خاک یا ماسه به عنوان شفته آهکی در اندود و یا ملات بکار می‌برند.

گاز دی اکسید کربن موجود در هوا با آب و رطوبت ترکیب می‌شود و ایجاد اسید ناپایداری را می‌نماید که به داخل ملات نفوذ می‌کند و با آن ترکیب می‌شود و تولید CaCo₃ می‌کند. این عمل بسته به مکان کاربرد و نوع ملات حتی تا ماهها به طول می‌انجامد. این مدت به رطوبت هوا، میزان گرمای آن و ضخامت ملات بستگی دارد.

خواص آهک زنده:

آهک زنده جسمی سفید رنگ با درجه ذوب 2500 درجه سانتی‌گراد است. بخاطر درجه ذوب بالا از آن به منظور اندود نمودن سطح کوره ها استفاده می‌نمایند. این ماده میل ترکیبی فراوانی با آب دارد و به همین دلیل درنگاهداری آن باید دقت فراوانی بعمل آورد. سنگ آهکی که به روش صنعتی حرارت دیده باشد و مبدل به آهک زنده شود مرغوب تر و یکنواخت‌تر است.

شکفتن آهک:

عمل تبدیل آهک زنده به نیترات کلسیم را شکفتن آهک می‌خوانند. آهک پس از آنک شکفته شد بسته به درجه خلوص، ازدیاد و حجم پیدا می‌کند و در آهک‌های لاغر این ازدیاد حجم 25/1 تا 2 برابر و در آهک‌های چاق از 2 تا 5/3 برابر حجم اولیه است. همراه با این فعل و انفعالات شیمیایی مقداری حرارت نیزآزاد می‌شود. سرعت عمل شکفته شدن به سه عامل زیر بستگی دارد.

حالت فیزیکی آهک:

آهکی که خرد شده باشد سریعتر از قطعات بزرگتر هیدراته می‌شود.

ساختمان شمیایی آهک:

آهک خالص بسیار سریعتر از آهکی که ناخالصی دارد شکفته می‌شود.

درجه حرارت پختن آهک:

آهک پخته قادر به شکفتن نیست و آهک سوخته نیز به علت اثر ناخالصیها دیر یا هرگز نمی‌شکند. در ضمن بسته بهمیزان تمایل آهک به هیدراته شدن سه حالت زیر باید رعایت شود.

1-   آهکی که به سرعت می‌شکفد بایستی به آب اضافه شود نه آب به آهک. آّ ب بایستی روی آهک را بپوشاند و باید مانع از تبخیر آب بوسیله افزودن آهک شد. این آهک تولید ملات کاملا هوایی می‌ßäÏ.

2-   آهکی که متوسط شکفته می‌شود بایستی آنقدر آب به آن اضافه نمود تا نیمی از آن درآب غوطه‌ور گردد. این نوع آهک تولید ملات نیمه آبی می‌نماید.

3-   آهکی که به آهستگی شکفته شود بایستی آنقدر آب به آ اضافه کرد تا کاملا آنرا مرطوب کند. از این آهک ملات‌های آبی تولید می‌شود.

شکفتن آهک زنده ممکن است با سوختن آهک بعلت بروز حرارت زیادی که آزاد می‌شود همراه باشد. آهک سوخته فعالیت ندارد و در ملات مثل یک جسم خنثی عمل می‌کند و بی‌مصرف است. برای جلوگیری از سوختن آهک باید سعی کرد که تمام ذرات آهک با آب تماس داشته باشد و برای این کار باید  مخلوط را خوب بهم زد. باید در نظر داشت که استفاده از آهک شکفته در ملات موجود ازدیاد حجم می‌شود و خساراتی در پی خواهد داشت. برای آهک خالص میزان آب مورد نیاز در حدود 22 درصد ولی درعمل تا 35 درصد وزن آهک آّب مصرف می‌شود.

روش‌های شکفتن آهک:

به منظور شکفته شدن آهک چند روش معمول است که برخی درکارگاه و بعضی در کارخانه انجام می‌شود.

1-طریقه حوضچه آهک‌شویی:

عبارت است از یک حوض که در یک طرف آن و بر روی سطح زمین یک حوضچه چوبی ساخته شده است. این دوقسمت توسط یک دریچه با توری سیمی با هم ارتباط دارند.

-   آهک را در حوضچه چوبی و پخش می‌کنند.

-   روی آن آب می‌پاشند تا نیمه ارتفاع آن آب بالا بیاید (این میزان مربوط به آهکی است که متوسط شکفته شده باشد).

-   پس از اینکه کلوخه ها خوب خیس خوردند، آنها را بهم می‌زنند تا تبدیل به شیر آهک شود.

-   دریچه‌åÇ را باز می‌کنند تا شیر آهک را در حوض عمیق مجاور شود. در این هنگام کلوخه‌هایی را که در پشت توری جمع شده، بیرون می‌ریزند (این اعمال تکرار می‌ÔæÏ).

-   شیر آهک در کف حوض رسوب می‌کند و آب اضافی بر روی آن جمع می‌ÔæÏ (یا جذب خاک و یا تبخیر می‌گردد).

-   برای آنکه همه آهک درون حوض بخوبی بشکفد درشرایط های عادی 6 تا 8 هفته بطول می‌انجامد.

-   هرگاه ترک‌هایی به عرض یک بند انگشت در سطح آهک پیدا شد، آهک بخوبی شکفته و قابل مصرف است.

-   برای آکه گاز کربنیک موجود در هوا با آهک شکفته ترکیب شود، روی آنرا با قشری از ماسه می‌پوشانند و از حرارت و تابش آفتاب حفظ می‌کنند.

باید توجه داشت که بایستی از ریختن شیر آهک تازه بر روی خمیری که خود را گرفته جلوگیری کرد.

2- روش تنگ گذاری:

محصول این روشها مرغوبتر از نوع اول است و به شیوه زیر عمل می‌کنند:

-   سطح زمین را تمیز می‌کنند.

-   یک لایه 20 الی 30 سانتی متری از آهک زنده بر روی این سطح پهن می‌کنند.

-   روی قشر آهک زنده آب پاشیده و کلوخه‌ها را زبر و رو می‌کنند.

-   پس از شکفتن قشر اول یک لایه دیگر آهک زنده بر روی آن می‌ریزند و عمل را تا ارتفاع قریب به یک متر ادامه می‌دهند.

-   یک لایه کاه‌گل بر روی پشته فراهم آورده می‌کشند. این عمل باعث می‌Ôæد که گرمای تولید شده محفوظ بماند و با تبخیر آّب اضافی در زیر پوسته کاه گل، فشار بالا می‌رود و گرمای محبوس شده تا حدود 400 درصد درجه ساتی‌ÑÇÏ می‌رسد، پس از یک هفته آهک تماما شکفته و بصورت پودر در می‌آید.

-   پودر حاصل را سرند می‌ßääÏ و مورد استفاده قرار می‌دهند.

3- روش مخازن‌ دوار:

ساختمان آن شامل چند استوانه می‌باشد که بر روی یکدیگر قرار گرفته‌اند. آهک را وارد استوانه بالایی می‌نمایند و در آنجا با آب مخلوط می‌کنند. مقدار این آب بوسیله یک شیر کنترل می‌شود. این استوانه شروع به حرکت می‌کند و آهک مخلوط شده در آب بتدریج از استوانه بالا به استوانه پایینتر منتقل می‌گردد.وقتی که شیره آهک از استوانه  تحتانی خارج می‌شود کاملا تیدراته شده است.

4- روش فشار بخار: 

در این طریقه بخار آب را با 3 تا 4 اتمسفر فشار به آهک درون مخزن استوانه‌ای فولادی می‌پاشند. پس از چند ساعت آهک شکفته را از مخزن خارج می‌کنند.

خواص آهک شکفته:

آهک شکفته گردی است با وزن مخصوص 2/2 تن در متر مکعب که بایستی درشتی دانه‌های آن کمتراز 2/0 میلیمتر باشد. معمولا آهک‌هایی که دارای مقدار بیشتری هیتریت هستند دارای خاصیت ارتجاعی بیشتری نسبت به نوع خالص‌تر می‌باشند و همینطور آهک‌åÇí منیزیمی دارای سختی بیشتری هستند. آهک شکفته درهنگام سخت شدن تغییر حجم نمی‌دهد.

آهک شکفته درهنگام ساختن شفته و ملاتهای ماسه، آهک، گل آهک، باتارد (ماسه، آهک، سیمان)، گچ و آهک، در کارهای بنایی و اندودها استفاده می‌شود. همچنین در ساختن چسباننده‌های آهک، پورولان، آهک سرباره) آجر ماسه آهکی، پایدار کردن خاک و ساختن خشت‌های پایدار شده آهکی، بتن، آهکی سنگین یا متخلخل از آهک بهره‌گیری می‌شود. افزودن آهک به  ملات سیمانی باعث افزایش خاصیت خمیری و قابلیت کابرد، افزایش نگهداری آب، انعطاف‌پذیری بیشتر ملات  تحت تنش و چسبندگی بیشتر ملات به مصالح بنایی می‌شود.

کاهش نفوذپذیری ملات‌åÇ و اندودها در مقابل آّب، کاهش جمع‌شدگی ناشی از خشک شدن ملات و ثابت ماندن حجم آن پس از گرفتن و سخت شدن از دیگر محاسن افزودن آهک به ملات سیمانی است. آهک با خاک احتمالی موجود در ماسه ترکیب می‌شود و از آثار مخرب خاک در ملات سیمانی می‌کاهد.

مصرف آهک در پایداری خاک نیز بسیار معمول است. کاهش زمان خشک شدن مخلوط در نواحی مرطوب، کاهش میزان انقباض و انبساط خاک بر اثر تغییر رطوبت، تسریع در  شکستن کلوخه‌åÇí خاک رسی، افزایش مقاومت، کاهش نفوذ رطوبت و افزایش دوام و پایایی خاک از جمله مزایای استفاده از آهک بشمار می‌ÂíÏ. همچون وجود آهک در خاک مانع از روئیدن گیاهان می‌ÔæÏ.

طبقه‌ÈäÏí ملات‌åÇí آهکی

1. آهک‌åÇí هوایی (چاق):

که در حین تبدیل شدن به کربنات به آهستگی سخت می‌ÔæäÏ¡ قریب به 100-85درصد CaO همراه دارد و خیلی زود شکفته می‌ÔæÏ و در طی این مدت حرارت زیادی از خور بروز می‌ÏåÏ.

2. آهک‌åÇí نیمه‌ÂÈí (لاغر):

که دارای کمی ناخالصی رسی می‌ÈÇÔäÏ. 85-75 درصد آهک به همراه دارند. در زیر آب هم سخت می‌ÔæäÏ و مقاومتی بیش از آهک‌åÇí هوایی دارند.

3. آهک‌åÇí آبی:

از پختن سنگ‌åÇí آهکی رسدار و نرم کردن آن بدست می‌ÂíäÏ. 75-65درصد آهک CaO دارد و همچون سیمان درون آب سخت می‌ÔæäÏ¡ ولی سرعت شکفته شدن و ازدیاد حجم بسیار اندکی دارند.

4. شفته آهک:

مخلوطی است از خاک و شن و دوغاب آهک که به عنوان یک ملات هیدرولیک (آبی) مورد مصرف می‌ÈÇÔÏ و برای سخت شدن نیازی به هوا ندارد.

مشخصات شفته آهک:

     معمولاً مقدار آهک مورد نیاز بین 350-200 کیلوگرم دوغاب آهک شکفته چاق در هر مترمکعب می‌ÈÇÔÏ.

     خاک مورد استفاده برای شفته بایستی به طور متوسط دارای 30% دانه‌åÇí سنگی باشد.

     زمان گرفتن شفته بر حسب درجه حرارت متغیر است. برای بارگذاری بر روی شفته (شروع عملیات ساختمانی) بایستی حداقل بطور متوسط 5 روز از زمان ریختن آن گذشته باشد، بطوری که شفته افت لازم را کرده باشد.

     شفته آهکی را برای آنکه دانه‌åÇí رسی آهک احاطه گردند، بایستی با دوغاب آهک و خاک ساخت، در صورتی که از آهک خشک استفاده شود، آب اضافه شده قبل از تولید شیر آهک، دانه‌åÇí رسی را احاطه می‌ßääÏ و در عمل ترکیب ناقصی انجام می‌ÔæÏ.

خواص ملات‌åÇí آهکی

1. همنشینی با سایر مصالح:

به علت میل ترکیبی فراوان آهک بایستی در ساختمان از همنشینی فلزاتی چون سرب، روی، آلومینیوم و آهن با ملات آهکی خودداری کرد و با قیراندود کردن، پیچیدن نوار عایق یا رنگ‌ÂãíÒí با رنگ‌åÇí مقاوم فلزات از پوسیدن تدریجی آنها خوداری به عمل آورد.

2. رنگ‌ÐíÑí:

سطح اندود از آهک خشک نشده موجب ضایع شدن رنگ‌ÂãíÒí می‌ÑÏÏ. این تاثیر بر روی رنگ‌åÇí روغنی بیشتر است و رنگ را تجزیه کرده از بین می‌ÈÑÏ.

3. اختلاط با سایر ملات‌åÇ:

اضافه نمودن آهک به بعضی روکش‌åÇí گچ، بلامانع است، ولی در برخی که به نام روکش‌åÇí سولفات کلسیم‌ÏÇÑ خشک معروفند، ایجاد اشکالاتی می‌äãÇíÏ. با اضافه کردن آهک شکفته به ملات‌åÇí سیمانی، کارایی آنها را افزایش می‌ÏåäÏ. آهک را نباید  با سیمان‌åÇí دارای اکسید آلومینیوم مخلوط کرد.

4. کارایی:

یکی از مزیت‌åÇí بزرگ ملات‌åÇí آهکی بر ملات‌åÇí سیمانی، انقباض نسبتاً اندک آنها پس از خشک شدن می‌ÈÇÔÏ که باعث می‌ÑÏÏ که با مخلوط کردن آهک در ملات‌åÇí سیمانی، کارایی آنها را افزایش دهند.

5. خودگیری:

برای استفاده از ملات آهکی در دیوارهای ضخیم، چون خودگیری ملات به کندی صورت می‌íÑÏ¡ پس از مدت زیادی  کامل می‌ÔæÏ. به عنوان تسریع در سخت شدن  به آنها مقداری سیمان اضافه می‌äãÇíäÏ.

6. سرما:

خودگیری ملات آهکی را به تعویق می‌ÇäÏÇÒÏ و به همین منظور مخلوط‌åÇí آهکی لاغر را نباید در نقاط سردسیر بکار برد.

7. مقاومت مکانیکی:

تاب فشار در ملات‌åÇí گوناگون آهکی متفاوت است،‌ اما ملات ماسه آهک که پس از ملات ماسه سیمان پرمصرف‌ÊÑíä آنهاست، باید پس از 28 روز در هوای نمناک دارای 10 کیلوگرم بر سانتیمتر مربع تاب فشاری و نصف آن تاب خمشی باشد.

حمل و نقل و نگهداری:

آهک زنده را باید از اثر آب و دی‌ÇßÓíÏ کربن هوا حفظ کرد و همانند سیمان در ظروف مخصوص و کیسه‌åÇí آب‌ÈäÏí شده نگهداری نمود. مشخصات آهک باید روی ظروف حمل و کیسه‌åÇ نوشته شود. چنانچه آهک مدتی را در انبار بماند و از نظر کیفیت مشکوک باشد، باید آزمایش کیفیت آنرا قبل از مصرف انجام داد.

آهک‌åÇí مناسب برای مصارف گوناگون

موارد مصرف	نوع آهک
ملات‌åÇí ماسه ‌Âåß¡ گل آهک و...، پایدار کردن خاک در راه‌ÓÇÒí¡ خشت‌åÇí پایدار شده با آهک، شفته آهکی، پی‌ÓÇÒí در خاک‌åÇí معمولی، بتن آهکی سنگین یا متخلخل.	خمیر یا گرد آهک شکفته‌Çí که به صورت دوغاب درآمده باشد (آهک سفید)
ملات و اندود ساختمان‌åÇí دریایی، پی‌ÓÇÒí در خاک‌‌åÇí سولفات‌ÏÇÑ با سولفات زیاد	آهک‌åÇí آبی (آهک‌åÇí لاغر)
پی‌ÓÇÒí در خاک‌åÇí سولفات‌ÏÇÑ با سولفات کم	آهک‌åÇí نیمه‌ÂÈí (خاکستری)
پایدار کردن خاک در راه‌ÓÇÒí¡ آجر ماسه آهکی، بتن آهکی سنگین و متخلخل، سیمان آهک پوزولان و آهک سرباره	آهک زنده کلسیمی پرمایه
شفته پی‌ÓÇÒí ساختمان‌åÇí کم‌ ارتفاع	دوغاب آهک کم‌ãÇíå

 

سیمان

ساختمان شیمیای سیمان پرتلند

سیمان پرتلند یکی از مصالح چسبنده آبی (هیدرولیک)‌ است که در آب و هوا سخت می‌ÔæÏ. این سیمان محصول آسیاب کردن مخلوطی از آهک و رس است که بر اثر حرارت به خوبی پخته شده‌ÇäÏ.

وجود رس نشان‌ÏåäÏå وفور سیلیکات کلسیم در کلینکر است که مخلوطی از مواد اولیه است که حرارت دیده و گداخته شده‌ÇäÏ و به صورت گلوله‌åÇíí به قطر 40-10 میلیمتر درآمده‌ÇäÏ. کیفیت کلینکر بیان کننده مشخصات سیمان است که مقاومت‌åÇí بدست آمده، دوم و تحمل شرایط مختلف از آن جمله‌ÇäÏ.

برای کنترل زمان خودگیری سیمان در هنگام آسیاب کردن کلینکر، آن را با 5/3-5/1درصد وزنی گچ مخلوط می‌äãÇíäÏ. برچسب نیاز ممکن است سیمان به همراه خود تا 15% وزنی افزودنی‌åÇí مورد لزوم داشته باشد. کیفیت کلینکر بستگی به خصوصیات شیمیایی و معدنی مواد اولیه و ترکیب آنها دارد. کلینکر سیمان پرتلند بوسیله مخلوطی از سنگ آهک و خاک رس تهیه می‌ÔæÏ.

سنگ آهک عمدتاً از دو اکسید CaO, Co₂ تشکیل شده است، در حالی که خاک رس شامل انواع اکسیدهای مواد معدنی است (SiO₃, Al₂O₃, Fe₂O₃) و اکسیدهای منیزیم و اکسیدهای قلیایی هم در کلینکر موجودند که حضور آنها کیفیت سیمان را به شدت کاهش می‌ÏåÏ.

تولید سیمان پرتلند:

سیمان پرتلند معمولاً از مخلوط سنگ آهک و خاک رس که به کمک میزان معین از مواد افزودنی که اکسیدهای موردنظر را تامین می‌ßäÏ¡ تهیه می‌ÔæÏ (78-75درصد کربنات کلسیم و 25-22درصد مواد رسی).

روند تولید سیمان پرتلند:

تهیه مواد اولیه و تکمیل کمبودها ← گداختن مخلوط ← آسیاب نمودن کلینکر بدست آمده به همراه مواد افزودنی مورد نیاز.

دو راه برای تولید سیمان پرتلند:

1. روش تر                          2. روش خشک

الف) روش تر: مواد اولیه به کمک آب مخلوط می‌ÔæäÏ¡ خمیر شده و پخته می‌ÔæäÏ که به علت کیفیت بالای محصول ترجیح داده می‌ÔæÏ.

ب) روش خشک: مصالح به صورت خشک مخلوط و گداخته می‌ÔæäÏ.

در آسیاب کلینکر با نسبت متناسب گرد گچ مخلوط و آسیاب می‌ÔæÏ و سیمان بدست آمده از سیلوها به سمت بخش بسته‌ÈäÏí هدایت می‌ÔæÏ.

سیمان معمولاً در کیسه‌åÇíÐ 50 کیلویی که دارای حجم تقریبی 30 دسی‌ãÊÑãßÚÈ است، بسته‌ÈäÏí می‌ÔæÏ. برای کارهای بزرگ ساختمانی چون پل‌åÇ و سدهای بتنی، سیمان را می‌ÊæÇä به صورت فله با کامیون‌åÇí دارای مخزن مخصوص حمل کرد و در سیلوهای سیمان انبار نمود.

خودگیری و سخت شدن مخلوط‌åÇí سیمانی:

زمانی که سیمان با آب مخلوط شود، واکنش شیمیایی آغاز می‌ÔæÏ. بر روی سطح هر دانه سیمان، محصولات حاصل از هیدراته شدن پدید می‌ÂíÏ که بر اثر اتصال این هیدرات‌åÇ به یکدیگر تمام دانه‌åÇ به هم ارتباط می‌íÇÈäÏ.

خودگیری مخلوط سیمانی به نسبت‌åÇí اختلاط و شرایط هوا که معمولاً حدود 3 ساعت پس از جا دادن و متراکم کردن مخلوط انجام می‌ÔæÏ.

باید درنظر داشت که در این مرحله مخلوط سیمانی مقاومت بسیار کمی دارد و به آسانی آسیب‌ÐíÑ است. واکنش‌åÇí شیمیایی ادامه یافته و بتن سخت‌ÊÑ و مقاوم‌ÊÑ می‌ÔæÏ. بیشتر واکنش‌åÇ و همچنین کسب مقاومت در ماه اول سن بتن به عنوان یک مخلوط سیمانی صورت می‌ÐíÑÏ¡ ولی تا سال‌åÇí زیادی به کندی ادامه می‌íÇÈÏ.

عوامل موثر در خودگیری سیمان

ترکیبات شیمیایی:

تغییر میزان مواد متشکله سیمان موجب دگرگونی در سرعت خودگیری آن می‌ÔæÏ.

مقدار پخت:

سیمان پخته تاب ملاتش کم است و همچنین سیمانی که بیش از حد حرارت دیده باشد، کنتر هیدراته می‌ÔæÏ.

حرارت محیط:

با افزایش حرارت محیط خودگیری سیمان تسریع می‌íÇÈÏ. مخلوط‌åÇí سیمانی نباید  در مدت خودگیری در حرارت کمتر از 2 درجه سانتیگراد قرار گیرند، مگر اینکه پیشگیری‌åÇí مربوطه انجام شده باشد. در اینگونه موارد می‌ÊæÇä از آن دسته سیمان‌åÇíí که از خود حرارت بیشتری بروز می‌ÏåäÏ¡ استفاده کرد و سعی در حفظ حرارت کرد.

استفاده از مخلوط‌åÇí سیمانی در حجم‌åÇí بزرگ باعث بروز حرارت زیادی خواهد شد که زیا‌ä‌ÂæÑ می‌ÈÇÔÏ.

در اینگونه موارد  از سیمان‌åÇíí که حرارت کمتری در هنگام خودگیری از خود پس می‌ÏåäÏ¡ استفاده می‌ÔæÏ.

مدت انبار:

هر چه بین زمان پختن سیمان و استفاده از آن طولانی‌ÊÑ باشد، خودگیری نیز کندتر است.

آب:

آب همراه با املاحی چون گچ، خودگیری سیمان را کند می‌ßäÏ. به همین ترتیب مواد شیمیایی موجود در آب هر یک به نحوی در مشخصات محصولات سیمانی موثرند. آب مورد استفاده در مخلوط سیمانی باید بی‌Èæ¡ بی‌ØÚã و رنگ و به مقدار مناسب باشد.

عوامل موثر در سخت شدن و استحکام سیمان:

مقدار آب:

آب مصرفی محصولات سیمانی به 3 بخش تقسیم می‌ÔæÏ:

1. به میزان 25%وزن سیمان با آب ترکیب می‌ÔæÏ.

2. به میزان 15% وزن سیمان به شکل لعاب در ملات می‌ãÇäÏ.

3. باقی در فضای بین ذرات باقی می‌ãÇäÏ و به مرور تبخیر می‌ÔæÏ.

آب و هوای بجای مانده در محصولات سیمانی، آن را پوک و از تاب آن می‌ßÇåÏ. از این رو نباید در ساختن ملات آب اضافی مصرف کرد. مقدار آب همراه با آن بستگی به عوامل مختلفی چون گرمای هوا، شکل دانه‌åÇí پرکننده و زمان مصرف دارد.

مقدار سیمان:

تغییر مقدار سیمان باعث تغییرات در مقاومت فشاری آن می‌ÑÏÏ.

زمان:

هرچه محصول سیمانی بیشتر در محل محفوظی باقی بماند، مقاومت آن بیشتر می‌ÔæÏ. بتن حاصل از سیمان پرتلند معمولی در شرایط پس از 3 روز و پس از 28 روز، 86% مقاومت نهایی را پیدا می‌ßäÏ.

ترکیبات شیمیایی:

هرچه مقدار ترکیبات مواد اولیه سیمان دقیق‌ÊÑ باشد، مقاومت بیشتری حاصل خواهد شد. ترکیبات گوگردی، قلیایی و اکسید منیزیم تاثیر مخربی در مقاومت محصول سیمانی دارند.

شرایط محیطی:

هرچه میزان حرارت و فشار در هنگام سخت شدن بتن بیشتر باشد، مقاومت آن بیشتر خواهد شد، اما افزایش بیش از حد آن باعث سقوط مقاومت بتن می‌ÔæÏ. افزایش حرارت باعث تبخیر آب در بتن و پوک شدن آن می‌ÔæÏ. به همین دلیل آن را مرطوب نگهداری می‌ßääÏ.

وزن مخصوص:

هرچه هوای مخلوط سیمانی بیشتر خارج شود و وزن مخصوص بیشتری داشته باشد، مقاومت بالاتری بدست خواهد آمد.

میزان اختلاط:

مخلوط‌åÇí سیمانی را به نسبت‌åÇí حجمی تهیه می‌äãÇíäÏ. گرچه اعمال نسبت‌åÇí وزنی از دقت بیشتری برخوردار است. بطور مثال ملات ماسه سیمان 1:6، مخلوطی است شامل یک قسمت سیمان و شش قسمت ماسه شسته به همراه آب و یا بتن 1:2:3، شامل یک حجم سیمان، دو حجم ماسه و سه حجم شن می‌ÈÇÔÏ.

مقدار آب با میزان رطوبت دانه‌åÇí سنگی و شکل آنها، حرارت هوا، نوع سیمان و مکان مصرف و نوع مصرف متناسب است.

انواع سیمان:

سیمان پرتلند معمولی (نوع 1):

بیشتری کاربرد را دارد و برای ساخت بتن جهت ساختمان‌åÇ¡ جاده‌åÇ و کلیه کارهایی که نیاز به خواص ویژه‌Çí نیست، مصرف می‌ÑÏÏ. کسب مقاومت این نوع سیمان برای کلیه کارهای بتنی به اندازه کافی سریع است.

در برابر اسیدها و سولفات‌åÇ صدمه می‌ÈíäÏ¡ لذا در شرایطی که در مقابل این عوامل قرار می‌íÑÏ¡ قابل بهره‌ÈÑÏÇÑí نیست.

سیمان پرتلند ممتاز (نوع 2):

همانند پرتلند معمولی است، با این تفاوت که مواد اولیه آنرا با دقت بیشتری تهیه و استفاده می‌ßääÏ و بیشتر آسیاب می‌ßääÏ. خیلی سریع خود را می‌íÑäÏ و به سرعت سخت می‌ÔæäÏ و مقاومت بیشتری در برابر هجوم سولفات‌åÇ از خود نشان می‌ÏåäÏ.

سیمان پرتلند زودگیر (نوع 3):

از لحاظ شیمیایی مشابه سیمان پرتلند معمولی است و به علت ریز بودن ذرات آن باعث سریع و مقاومت در اوایل سن بتن می‌ÔæÏ. واژه زودگیر نباید با خودگیری سریع اشتباه گردد. در بتنی که با سیمان پرتلند زودگیر ساخته می‌ÔæÏ¡ خودگیری اولیه مشابه پرتلند معمولی است، ولی پس از خودگیری اولیه، سرعت کسب مقاومت بتن بیشتر می‌ÔæÏ. این سرعت کسب مقاومت باعث می‌ÔæÏ که قالب‌ÈÑÏÇÑí در زمان کوتاهتری انجام پذیرد. به همین دلیل این نوع سیمان بیشتر در کارخانه‌åÇí قطعات پیش ساخته یا زمانی که در کارگاه کار باید  با سرعت انجام پذیرد، مصرف می‌ÑÏÏ.

این نوع سیمان به دلیل آنکه نسبت به سیمان پرتلند معمولی حرارت بیشتری تولید می‌ßäÏ¡ مصرف آن در هوای سرد توصیه می‌ÔæÏ و اثر منفی دمای پایین در بتن را خنثی می‌ßäÏ.

سیمان پرتلند کم‌ÍÑÇÑÊ (نوع 4):

روند کسب مقاومت آن به آهستگی صورت می‌íÑÏ و همانطور که از نام آن پیداست، مقدار حرارت تولید شدن توسط آن نسبت به سیمان پرتلند معمولی کمتر است. به این دلیل مصرف آن برای بتن‌ÑíÒí با حجم زیاد مانند سدها، یعنی جایی که کم شدن حرارت بتن امری حیاتی است، الزامی می‌ÈÇÔÏ.

سیمان پرتلند سولفات (نوع 5):

در این نوع سیمان، اصلاح مواد اولیه و کاهش آلومینات کلسیم باعث می‌ÔæÏ تا مقاومت بهتری در مقابل تهاجم شیمیایی ناشی از سولفات‌åÇ در شرایط مرطوب در پساب‌åÇí صنعتی آجرهای رسی و همچنین شرایط قلیایی از خود نشان دهد.

رنگ آن کمی تیره‌ÊÑ است و بطور کلی سیمان ضدسولفات برای بتن‌åÇíí که در معرض سولفات قرار دارند، مانند‌ آب دریا، خاک یا آب زیرزمینی دارای سولفات مصرف می‌ÔæÏ.

چنانچه از سیمان پرتلند ضدسولفات استفاده می‌ÔæÏ¡ مقدار آن نباید کمتر از 280 کیلوگرم در مترمکعب باشد (برای بتن با حداکثر اندازه سنگدانه، 20 میلی‌ãÊÑ) و نسبت به سیمان نباید بیش از 55% در نظر گرفته شود. بسته به افزایش مقاومت نسبت سیمان آن افزایش می‌íÇÈÏ (بدون تغییر در میزان آب).

این سیمان نسبت به سیمان پرتلند معمولی کندتر به سختی نهایی  می‌ÑÓÏ و مقدار کمتری حرارت تولید می‌ßäÏ که برای بتن‌ÑíÒí حجیم و مقاطع ضخیم به علت تولید حرارت کمتر، مصرف این نوع سیمان مناسب است.

سیمان پرتلند روباره آهنگدازی (سرباره):

از آسیاب شدن مخلوطی از کلینکر سیمان پرتلند معمولی و روباره کوره آهن‌ÏÇÒí ساخته می‌ÔæÏ. برای کلیه مواردی که سیمان پرتلند معمولی استفاده می‌ÔæÏ¡ قابل مصرف است، اما کسب مقاومت اولیه آن کندتر صورت می‌íÑÏ¡ بخصوص اگر هوا سرد باشد. بنابراین در مواقعی که قالب‌ÈÑÏÇÑí در زمان کوتاهتری انجام می‌ÐíÑÏ¡ ممکن است مصرف این سیمان مناسب نباشد.

سیمان پرتلند سرباره یک سیمان کم حرارت است و مانند سیمان ضدسولفات برای کاهش حرارت در قطعات ضخیم به عنوان یک مزیت می‌ÊæÇä آن را مصرف نمود.

مقاومت آن در برابر تهاجم مواد شیمیایی بیش از سیمان پرتلند معمولی است.

سیمان پرتلند سفید:

از مواد خاصی ساخته می‌ÔæÏ که دارای آهن و منگنز بسیار کمی است.

مصرف آن محدود به جایی است که نیاز به نما با رنگ سفید یا روشن باشد و معمولاً همراه با سنگدانه‌åÇí مخصوصی استفاده می‌ÔæÏ.

قیمت آن دو برابر پرتلند معمولی است. بنابراین در تمام مراحل کار، انتقال و مخلوط کردن باید رعایت احتیاط به عمل آید تا از آلودگی آن جلوگیری گردد.

خواص گیرش و کسب مقاومت این نوع سیمان مشابه سیمان پرتلند معمولی است.

سیمان پرتلند بنایی:

برای ساخت ملات و آجر و اجرای کارهای بنایی نازک‌ßÇÑí است. از این سیمان نباید برای ساخت بتن استفاده کرد. این نوع سیمان از سیمان پرتلند معمولی و مقدار پودر سنگ بسیار ریز و پر کننده و مواد حباب‌ÓÇÒ ساخته می‌ÔæÏ و بدون اینکه نیازی به آهک باشد، می‌ÊæÇä از آن ملاتی با کارایی مناسب ساخت.

سیمان پرتلند ضدرطوبت:

مشابه سیمان پرتلند معمولی است که مقدار ماده مضاف دافع آب به آن اضافه شده است. خواص آن همانند پرتلند معمولی است و به همان صورت مصرف می‌ÔæÏ.

مزایای عمده این نوع سیمان، موقعی است که در پشت لایه نازک‌ßÇÑí استفاده گردد تا عمل مکش آب کنترل شود و کاهش یابد و لایه نازک‌ßÇÑí آب خود را پس ندهد.

سیمان پرتلند ضدآب:

همانند پرتلند معمولی است که در هنگام تولید بر روی آن فرآیند بخصوصی می‌íÑÏ تا یک روکش ضدآب بر روی ذرات سیمان بوجود آید که در موقع انبار کردن از جذب رطوبت جلوگیری نماید.

استفاده از آن محدود به مواقعی است که شرایط انبار کردن نامطلوب بوده یا زمان انبار کردن بیش از 3 ماه قبل از مصرف باشد.

در هنگام اختلاط روکش ضدآب از بین می‌ÑæÏ و سیمان با آب بطور معمول واکنش نشان می‌ÏåÏ. زمان اختلاط را باید حداقل یک دقیقه بیش از حد معمول افزایش داد و از مخلوط کن دستی نیز بهتر استفاده نشود.

سیمان با آلومین بالا:

این سیمان، سیمان پرتلند محسوب نمی‌ÔæÏ. از پخت مخلوط سنگ آهک و بوکسیت (سنگ معدن آلومینیوم) در کوره بدست می‌ÂíÏ.

روند خودگیری بتن ساخته شده با این سیمان مشابه پرتلند معمولی است، ولی وقتی روز سخت شدن آغاز می‌ÔæÏ¡ کسب مقاومت آن بسیار سریع است و این مقاومت ظرف 24 ساعت به بیش از 550Kg/Cm² می‌ÑÓÏ. در مقابل تهاجم عوامل شیمیایی مقاومت بیشتری نسبت به سیمان پرتلند معمولی دارد و اگر با سیمان پرتلند معمولی آلوده شود، گیرش آن ناگهانی خواهد بود. باید جدا از سیمان‌åÇí دیگر انبار شود و هیچ نوع ماده اضافی با آن مخلوط نگردد.

سیمان پوزولانی:

مخلوطی از دوده نرم یا پودر سرباره آهن‌ÐÇÑí و سیمان پرتلند معمولی است. این دوده نسبت به آهک آزادی که در هنگام هیدراتاسیون سیمان پرتلند آغاز می‌ÔæÏ¡ عکس‌ÇáÚãá نشان می‌ÏåÏ.

سیمان پوزولانی از نوع سیمان‌åÇí کم‌ÍÑÇÑÊ است و خودگیری اولیه آن کندتر از سیمان پرتلند معمولی انجام می‌ÔæÏ و سخت شدن نهایی آن تا 12 ماه به طور می‌ÇäÌÇãÏ و مقاومت خوبی در برابر آب دریا و سولفات‌åÇ دارد.

خصوصیات فیزیکی و مکانیکی مخلوط‌åÇí سیمانی:

تمام سیمان‌åÇ وقتی با آب مخلوط می‌ÔæäÏ¡ به مصالح سخت تبدیل می‌ÑÏäÏ  و همگی در تماس با آب سخت‌ÊÑ می‌ÔæäÏ. اختلاف کلی آنها در زمان خودگیری، میزان استقامت، مقاومت در برابر فعل و انفعالات شیمیایی و رنگ می‌ÈÇÔÏ. تمام سیمان‌åÇ به هنگام خودگیری و سخت شدن انقباض پیدا می‌ßäÏ.

چون سیمان‌åÇ اغلب با پرکننده‌åÇí مختلف مصرف می‌ÔæäÏ¡ این پرکننده‌åÇ میزان انقباض سیمان را کاهش می‌ÏåÏ و با افزایش میزان آنها ارزش مکانیکی مصالح حاصل، سقوط می‌ßäÏ.

علاوه بر انقباض ابتدایی، تغییر حجم ناشی از تغییرات دما و رطوبت نیز در محصولات سیمانی قابل مشاهده است که چاره ناپذیر و قابل گذشت است (میزان همکشیدگی حدود یک میلیمتر به ازاء یک متر می‌ÈÇÔÏ).

ظاهر اندود سیمانی خاکستری کم‌Ñä است. سیمان پرتلند معمولی به رنگ خاکستری تیره ـ سبز می‌ÈÇÔÏ که این رنگ از تاثیر اکسید منیزیم (MgO) همراه آن است. سیمان و محصولات آن در برابر آتش مقاوم هستند.

باید درنظر داشت که مقاومت سیمان به تنهایی دارای مفهوم نیست، بلکه محاسبات مقاومت مخلوط سیمان‌ÏÇÑ قابل اهمیت است. مقاومت محصولات سیمانی متاثر از مواد متشکله و نسبت آب در مخلوط و آب و هوای محیط و مهارت استادکاران این حرفه می‌ÈÇÔÏ.

خصوصیات شیمیایی مخلوط‌åÇí سیمانی:

همانطور که می‌ÏÇäíã آب‌åÇí سولفات‌ÏÇÑ و آب دریا بر سیمان پرتلند اثر می‌ÐÇÑÏ. شکر یا نمک نیز به مخلوط سیمانی لطمه وارد می‌ßäÏ. مخلوط‌åÇí سیمانی رقیق تا اندازه‌Çí بر روی سرب، روی و آلومینیوم و شیشه اثر می‌ÐÇÑäÏ¡ ولی در مقابل، آهن‌ÂáÇÊ و مس از خود عکس‌ÇáÚãá نشان نمی‌ÏåäÏ. نقاشی با رنگ روغنی نیز بر روی محصولات سیمانی خشک شده عملی است.

از آهک در ساخت مخلوط‌åÇí سیمانی به صورت ملات برای تاخیر در زمان خودگیری و صرفه اقتصادی معمولاً در کارهای بنایی استفاده می‌ÔæÏ. این عمل معمولاً با سیمان پرتلند معمولی انجام می‌ÔæÏ که نام آن ملات باتارد می‌ÈÇÔÏ.

در هنگام کار با مخلوط‌åای سیمان، ابزار بنایی نباید به مواد خارجی آغشته باشند. وجود مواد ارگانیک، خاک و گل در زمان خودگیری و چسبندگی و کیفیت آن موثر است.

انبار کردن سیمان

سیمان باید به صورت خشک نگهداری شود. حداکثر زمان انبار کردن سیمان بستگی به مکان انبار و شرایط هوا دارد. چنانچه سیمان در ظروف غیرقابل نفوذ هوا جای داده شود، می‌ÊæÇä تا مدت نامحدودی آن را نگهداری نمود. اگر سیمان در سیلو و به صورت فله و در شرایط مناسب نگهداری شود، تا حدود 3 ماه قابل مصرف خواهد بود. به هر حال، سیمانی که در کیسه‌åÇí معمولی کاغذی سه‌áÇ تحت شرایط مطلوب نگهداری شود، مقاومتش را پس از 6-4 هفته در حدود 20% از دست می‌ÏåÏ.

سیمان باید مرتب مورد بازدید قرار گیرد تا دچار هوازدگی نشود. کلوخه شدن سیمان نشانگر  هوازدگی آنهاست. چنانچه کلوخه‌åÇí سیمانی در بین انگشتان به آسانی نرد نشوند، مصرف آن برای بتن سازه توصیه نمی‌ÔæÏ. اگر سیمان هواخورده، قابل مصرف تشخیص داده شود، به علت کاهش مقاومت، مقدار آن را در مخلوط بتن 20-10% افزایش می‌ÏåÏ.

انبار کردن در زیر سقف:

به دور از نفوذ آب و کف آن کاملاً خشک باشد. کیسه‌åÇ دور از دیوار و تعداد ردیف‌åÇ بر روی یکدیگر بیش از 5/1 یا 9 کیسه ارتفاع نباشد. کیسه‌åÇ نزدیک به هم چیده شوند تا هوا و رطوبت کمتر به آنها برسد. روی آن را با ورقه‌åÇí پلاستیک می‌æÔÇääÏ و در انبار کاملاً بسته باشد.

انبار کردن در فضای باز:

در مواردی که حجم کار کم است، کف به ضخامت 10 سانتیمتر با آجر یا تخته چوبی روی زمین ساخته شده و کیسه‌åÇ را روی آن قرار می‌ÏåäÏ. روی آنها را برزنت یا پلاستیک می‌ßÔäÏ و با گذاردن وزنه‌åÇíí بر روی آن، آنها را محکم و مقاوم در برابر وزش باد می‌ÓÇÒäÏ.

انبار کردن سیمان فله:

1. ارزانتر است.

2. جهت انتقال سیمان به نیروی انسانی نیازی نیست.

3. ضایعات به علت پارگی کیسه وجود ندارد.

4. به علت عایق بودن سیلوها در برابر هوا، امکان خرابی سیمان وجود ندارد.

5. سیمان‌åÇ به ترتیب ورود به کارگاه مصرف می‌ÔæäÏ.

6. سیلوها تضمین می‌ßääÏ که سیمان مصرفی دارای مشخصاتی است که تحویل گفته می‌ÔæäÏ.

7. دستگاه بتن‌ÓÇÒí با حداکثر ظرفیت قال بهره‌ÈÑÏÇÑí است.

سیلوها باید مانع دخول آب باشند و میعان داخل سیلو را به حداقل برسانند. سیمانی که بیش از 6 ماه در سیلو مانده باشد، یک لایه نازک سخت به ضخامت 50 میلیمتر در بالای سطح آن بوجود می‌ÂíÏ که باید دقت نمود از آن برای ساخت بتن استفاده نشود.

 

 

فهرست مطالب

 

خصوصیات عمومی مصالح:..................................................................................................1

گروه بندی خصوصیات مصالح:..........................................................................................1

گچ:..................................................................................................................................3

منابع تهیه گچ:.................................................................................................................3

مصارف گچ:.......................................................................................................................3

خواص گچ:.........................................................................................................................4

گچ مناسب برای مصارف ساختمانی.....................................................................................7

حمل و نگهداری:...................................................................................................................7

آهک:...................................................................................................................................7

آهک‌Òí (اصول تهیه و بکارگیری آهک):................................................................................8

خواص آهک زنده:...................................................................................................................8

شکفتن آهک:......................................................................................................................9

حالت فیزیکی آهک:............................................................................................................9

ساختمان شمیایی آهک:.........................................................................................................9

درجه حرارت پختن آهک:........................................................................................................9

روش‌åÇí شکفتن آهک:........................................................................................................10

1-طریقه حوضچه آهک‌Ôæíí:.................................................................................................10

2- روش تنگ گذاری:.........................................................................................................11

3- روش مخازن‌ دوار:............................................................................................................12

4- روش فشار بخار:..........................................................................................................12

خواص آهک شکفته:............................................................................................................12

طبقه‌ÈäÏí ملات‌åÇí آهکی.....................................................................................................13

1. آهک‌åÇí هوایی (چاق):.......................................................................................................13

2. آهک‌åÇí نیمه‌ÂÈí (لاغر):..................................................................................................13

3. آهک‌åÇí آبی:..................................................................................................................13

4. شفته آهک:...................................................................................................................13

خواص ملات‌åÇí آهکی..........................................................................................................14

1. همنشینی با سایر مصالح:............................................................................................14

2. رنگ‌ÐíÑí:.................................................................................................................14

3. اختلاط با سایر ملات‌åÇ:...............................................................................................14

4. کارایی:........................................................................................................................15

5. خودگیری:...................................................................................................................15

6. سرما:...........................................................................................................................15

7. مقاومت مکانیکی:..........................................................................................................15

حمل و نقل و نگهداری:........................................................................................................15

آهک‌åÇí مناسب برای مصارف گوناگون................................................................................16

سیمان.............................................................................................................................16

ساختمان شیمیای سیمان پرتلند......................................................................................16

تولید سیمان پرتلند:.....................................................................................................17

روند تولید سیمان پرتلند:.............................................................................................17

دو راه برای تولید سیمان پرتلند:....................................................................................17

خودگیری و سخت شدن مخلوط‌åÇí سیمانی:..........................................................................18

عوامل موثر در خودگیری سیمان..........................................................................................18

ترکیبات شیمیایی:.......................................................................................................18

مقدار پخت:......................................................................................................................18

حرارت محیط:....................................................................................................................19

مدت انبار:........................................................................................................................19

آب:..................................................................................................................................19

عوامل موثر در سخت شدن و استحکام سیمان:........................................................................19

مقدار آب:..........................................................................................................................19

مقدار سیمان:....................................................................................................................20

زمان:................................................................................................................................20

ترکیبات شیمیایی:.......................................................................................................20

شرایط محیطی:................................................................................................................20

وزن مخصوص:..................................................................................................................20

میزان اختلاط:..................................................................................................................21

انواع سیمان:....................................................................................................................21

سیمان پرتلند معمولی (نوع 1):........................................................................................21

سیمان پرتلند ممتاز (نوع 2):...........................................................................................21

سیمان پرتلند زودگیر (نوع 3):.......................................................................................21

سیمان پرتلند کم‌ÍÑÇÑÊ (نوع 4):....................................................................................22

سیمان پرتلند سولفات (نوع 5):......................................................................................22

سیمان پرتلند روباره آهنگدازی (سرباره):.........................................................................23

سیمان پرتلند سفید:.....................................................................................................23

سیمان پرتلند بنایی:....................................................................................................23

سیمان پرتلند ضدرطوبت:..............................................................................................24

سیمان پرتلند ضدآب:......................................................................................................24

سیمان با آلومین بالا:......................................................................................................24

سیمان پوزولانی:.............................................................................................................25

خصوصیات فیزیکی و مکانیکی مخلوط‌åÇí سیمانی:..........................................................25

خصوصیات شیمیایی مخلوط‌åÇí سیمانی:.........................................................................26

انبار کردن سیمان............................................................................................................26

انبار کردن در زیر سقف:..................................................................................................27

انبار کردن در فضای باز:.................................................................................................27

انبار کردن سیمان فله:.....................................................................................................27

 

 

بررسی باغ مصطفی خانی

6-  معرفی زمین پروژه

(باغ مصطفی خانی)

1-6- موقعیت زمین:

 این سایت در تقاطع دو بلوار شریانی وآشنای شهرمشهد یعنی احمدآباد- ملک آباد و بلوار فلسطین-شهید منتظری، در ظلع شمال شرقی میدان فلسطین واقع شده و از لحاظ مکانی در حاشیه شمالی خیابان احمد آباد وحاشیه شرقی خیابان فلسطین قرار میگیرد.

 

2-6- مالکیت و وضع موجود :

پلاک 233 بخش 9 مشهدیا همان باغ مصطفی خانی ، تحت مالکیت آستان قدس قرار دارد وو دارای سطحی صاف وبدون شیب میباشد .در حال حاضر باغ گل ومیوه بوده وخیابان کشی شده است .یک ساختمان دو طبقه در گوشه باغ قرار دارد که مهمان سرای استانداری سابق مشهد است.

3-6-هندسه زمین  (ابعاد ومساحت):

این باغ تقریباً مستطیل شکل ،از سمت شمال به خیابان 10 متری ،از شرق به خیابان 6 متری ،از جنوب به خیابان احمد آباد و از طرف غرب به خیابان فلسطین تکیه دارد . مساحت آن در حدود 358000  متر مربع است.

4-6- بررسی منطقه ای پروژه نسبت به شهر مشهد

زمین مورد نظر در منطقه احمد آباد در غرب شهر مشهد واقع شده و در حوزه شهرداری منطقه 1 قرار گرفته است.در نقشه، 

میتوان موقعیت منطقه احمد آباد را  نسبت به دیگر مناطق شهری دید. و در زیر به بعضی از پتانسیلهای مثبت منطقه برای جا نمایی مدرسه موسیقی اشاره گردیده است. 

در بررسی موقعیت زمین پروژه از دو نگاه به موضوع نزدیک می شویم : 1-موقعیت با عنوان جا و مکان 2- با نگاه جایگاه . در شیت های بررسی موقعیت به هر دو موضوع توجه شده است . در این قسمت از متن چند واژه از موضوع جایگاه را عنوان می کنیم :

 

نقش سایت مصطفی خانی در شهر :

- تکرار ریتم فضایی از نوع پروژه هتل هایت شماره یک

- به لحاظ کیفی، توقع شهر از زمین ما شاید نیازمند کاهش تنوع،کاهش جرم، پیوستگی ، تقلیل توده و موانع بصری ، خوانا کردن اطلاعات بصری محیط ، ایجاد نظم ، ..... پلازای شهری .

- تدارک فضایی برای حضور مردم .

- پلی برای پیوند شریان های پیاده ( تبادل حرکتی).

- تدارک فرصتی برای خارج شدن از اتفاقات روزمره و نظاره شهر از منظری جدید.

بومی سفید ، سادگی .

 

 

 _ قرارگیری درمرکزیت کالبدی شهر    

    ورود هرچه بیشترحیات وزندگی و مردم که مهمترین منبع کاربردی پروژه اند

جهت گیری غربی منطقه به سمت مناطق توسعه آتی مثبت اصلی شهر مشهد (مناطق 2،10،9 ) .

5-6-موقعیت منطقه نسبت به شبکه ارتباطی اصلی مشهد

شبکه معابر:شبکه معابر موجود منطقه مورد مطالعه را میتوان به صورت زیر گروه بندی کرد :

1-محور فرا شهری (جاده سنتو ):

این جاده بخشی از جاده کمر بندی وضع موجود  شهر مشهد است و مرز منطقه مورد مطالعه ما را تشکیل میدهدو نقش عمدهای در ترافیک درون شهری وبرون شهری شهر مشهد را ایفا مینماید .

2-محورهای درجه یک (محور های شهری):

که عبارتند از محورهای احمد آباد ،ملک آباد ،بلوار شهید منتظری ،بلوار فلسطین ،بلوار خیام ءکوهسنگی ، دانشگاه،..

این محورها علاوه بر داشتن نقش ترافیکی در مقیاس شهری ،به عنوان مهمترین شریانهای حیاتی شهر مشهد نیز عمل نموده ،معرف سیمای عمومی شهرند .

به طور کلی میتوان گفت محورهای درجه یک اطراف سایت ٍمهمترین شریانهای حیاتی مشهد اند.

3-محورهای درجه 2(جمع وپخش کننده های شهری )

که عبارتند از :خیابان سناباد ،بلوار بعثت ،خیابان شهید فلاحی ،خیابان راهنمایی ، بلوار ابوذر ورضا .

این محورها در مقیاس محله عمل نموده و حد فاصل میان خیابانهای درجه1 و خیابانهای دسترسی را تشکیل می دهند

.4-محورهای درجه 3 (دسترسی شهری):

این محورها را که شامل کوچه های بن بست و بن باز و.. هستند ونقش آنها ایجاد امکان دسترسی مستقیم به اماکن وابنیه است ،میتوان در دو دسته کلی تقسیم بندی کرد :

         1-خیابانهایی که نقش دسترسی به زمینهای مجاور را فراهم میآورند.

          2-خیابانهایی که علاوه بر نقش دسترسی ،خدمات رسان به خیابانها وشریانهای اصلی مجاور نیز هستند .

اغلب خیابانهایی که در مجاورت شریانها قرار گرفته اند دارای چنین وضعیتی هستند .این امربه علت نقش وعملکرد قوی شریانهای اصلی شهر است که به داخل بافت نیز سرایت میکند.

 

6-6 - دسترسی به باغ مصطفی خانی

 

برای این پروژه به عنوان یک سیستم باز ونهاد اجتماعی ،ارتباط با محیط «عامل ضروری وحیاطی» به شمار رفته وتداوم وتکامل آن به طور کلی در گرو این مبادله با محیط است .به عبارتی جریان مداومی از ورود وخروج مواد ،انرژی واطلاعات با محیط وجود دارد.

با نگاهی به این ساختار عملکردی دو طرفه یعنی  داده –تبدیل و بازداده،بررسی موضوع دسترسی از دو دیدگاه ضرورت پیدا میکند.

       - دسترسی سواره:

  با توجه به شریانهای درجه1 محور خیابان بهار ،احمد آباد ،ملک آباد وبلوار وکیل آباد که بخش عمده ای از شهر را

سرویس میدهند و شبکه کاملی از شریانهای درجه 1 و 2 که از فلکه حضرت، میدان شهدا ،کوهسنگی ،رضا شهر و  بلوار  آزادی به آنها متصل می شوند و به علاوه سیستم نسبتاَ قوی سازمان اتوبوسرانی وتاکسی رانی از کلیه نقاط کلیدی شهر برای این محور ،دسترسی نسبتاً خوب سواره را می توان دید. استقرارایستگاه قطار شهری در میدان فلسطین از دیگر ملاحظات پروژه است.

7-6 - ویژگیهای بصری

مناظر موجود در منطقه مورد مطالعه مناظری است متنوع ،متفاوت وتاحتی متضاد که این مساله به نوبه خود در ایجاد تنوع بصری بسیار حائز اهمیت است.

میتوان گفت عناصر واجزای سازمان دهنده سیمای منطقه ،به لحاظ برخورداری از تنوع بصری ،روحیه ای متفاوت دارد ،چرا که باعث شده تا از یکنواختی ملال آوری که اغلب در سایر مناطق به چشم میخورد رهایی یافته ،سیماییمتنوع ومتفاوت بیابد.

مهمترین عناصر سازمان دهنده سیمای بصری منطه عبارتند از :

1-باغ ملک آباد به صورت مجموعه ای سبز

2-پارک ملت

3-پادگان ارتش با سیمای مزاحم وملال آور

4-میدان تقی آباد در قلب منطقه به عنوان یک گره شهری

7-زیست خاور ،چشم اندازی از حضور مردم

8-ایوان کوهسنگی در انتهای پرسپکتیو خیابان کوهسنگی

9-بیمارستان قائم

10-بیمارستان امام رضا به عنوان چشم اندازی از سیمای گذشته و تاریخی شهر

11-هتل هایت

12-هنرستان شهید بهشتی که تا حتی نقش یادمانی در شهر مشهد ایفا میکند.

 

8-6-دیدو منظر :

از این نظر یکی از مهمترین و جاذب ترین نقاط این شهر در منطقه مورد مطالعه ما قرار دارد .چرا که با توجه به وجود عناصر و اجزا محکمی مانند باغ ملک آباد ، کوهسنگی ، سیمای عمومی پارک ملت وبیمارستانهای قائم وامام رضا در امتداد محورهای درجه 1 سایت ،منطقه ، دارای قوام واستحکامی بسیار مطمئن وبا پشتوانه است. به عبارت دیگر منطقه به لحاظ بصری دارای ساختار محکم ، متنوع وپر جاذبه است.

 

 

الف-روئت پذیری (خارج به داخل)

   1-از بلوار صدا وسیما به میدان ملک آباد .در این پرسپکتیو بخشی از جداره جنوبی سایت قابل روئت است.

   2-از خیابان ملک آباد به سمت میدان فلسطین ،بخشی از پرسپکتیو غربی سایت نمایان است .

   3-از خیابان احمد آباد به سمت سایت تمام جداره جنوبی سایت را میتوان دید.

   4-از بلوار فلسطین نیزتمام ظلع غربی زمین قابل مشاهده است.

ب-چشم اندازها(داخل به خارج)

مهمترین چشم انداز خارجی سایت پرسپکتیو محور خیابان ملک آباد به سمت غرب است که با منظر زیبای باغ ملک آباد همراه بوده وبه پارک ملت ختم میشود و مسیر پر رفت وآمد پیاده روی به سوی پارک است.

 

 

مقدمه‌ ای بر پیشینه تاریخی باغ ایرانی + باغ اصفهان

مقدمه‌Çí بر پیشینه تاریخی باغ ایرانی

انسان کاشف طبیعت و عامل برقراری تداوم و پایداری بقاء و عاملی در تجلی امکانات و استعدادهای نهانی طبیعت شناخته شده و اوست که با تصور در طبیعت، رزاهای نهانی خود را آشکار ساخته و گه‌Çå از چهره به ظاهر خصمانه و شرارت آلودش، زیبایی، صفا و صمیمت می‌ÊÑÇæÏ. در این فلسفه روابط انسان و طبیعت به صورت یکپارچه مشاهده می‌ÔæÏ و انسان نه جزئی جدا‌ÔÏäí از طبیعت و نه حاکم مافوق آن است. شعر و ادب هنرهای تزئینی ایران خواه از زمان هخامنشیان و خواه از زمان سامانیان و دورة اسلامی، همیشه سرشار از احترام و علاقه‌ به طبیعت است.

طبیعت کلیت و مظهر تجلی وجود است، مقام خاص و مقدسی دارد و در آن همه چیز در حالت نظم و تعادل قرار دارد. در باغ ـ این طبیعت از پیش اندیشیده ـ‌ÑÇÈØå انسان و طبیعت در نهایت هماهنگی است. باغ به کمک اشکال منظم هندسی، رابطه میان طبیعت و دنیای درونی تصور می‌ÔæÏ. باغ مفهوم عرفانی و مذهبی طبیعت و نظم جهانی را منعکس و مفاهیم فضاها را مطرح می‌ßäÏ.

در باغ، خواه طبیعی و خواه ساخته دست انسان، آدمی با محیط اطراف خود در صلح و صفا بود. در باغ، انسان و طبیعت در همسویی کامل بودند. زمین وحشی و عقیم. در باغ به کمال مقدر خویش دست می یافت. قرآن کریم در آیه‌åÇí متعددی، خوشی‌åÇí بهشت را توصیف می‌ßäÏ. شادی و لذت عمیق کسانی را که به خدای خویش ایمان آوردند و سرانجام آرامش، برکت و آسایش یافتند و برای همیشه در باغ‌åÇíí جای گرفتند که آب از زیر آنها جاری است؟ در سایه‌åÇí خنک و برای همیشه، آراسته به چشمه‌åÇí سرشار.

باغ، ایرانی نه تنها جای امن و آرام که در عین حال جایی است برای تفکر آرام یا مذاکرات فلسفی. جایی است برای تأمل و تحقیق، جایی که روح خسته آدمی می‌ÊæÇäÏ تازه شود و آرامش یابد و منظره‌åÇí تازه بر او مکشوف گردد. آرمان باغ بسیار نیرومند و با دوام بود. هر شهر و هر قصری باغ‌åÇíí داشت که بسیاری از آنها عمومی بودند. همه آنها برای مراسم نوروز باز بودند. کلاریخو توصیف می‌ßäÏ که جاده‌åÇí زیبا دارای محوطه‌åÇí باز بودند به صورت چهارراه‌åÇí بزرگی که در میان آنها، آب‌äãÇíí برای نوشیدن آب وجود داشت و میدان مرکزی یک پارک بزرگ بود، گرداگرد آن درختان تبریزی بلند با آلاچیق پوشیده از یاسمن و گل‌ÓÑÎ.

بی‌Ôß آرمان باغ در همه هنرها به طور کامل نفوذ کرده به فرش‌åÇí بزرگ، همه آفرینش‌åÇí شاعرانه و مجسم‌ßääÏå گل و گیاه کامل بهشت است. نیلوفر آبی در سراسر اعصار و در تمامی آسیا یک نماد مقدس آسمانی بود. آرایش معماری در سراسر اعصار منحصر به گل و گیاه بوده و می‌ÈÇÔÏ.

تاریخچه باغ ایرانی

باغ ایرانی بیشتر حاکی از نیازهای روحی و کمتر متناسب با نیزهای آب قابل سنجش است. از زمان‌åÇí قدیم بخش اساسی از زندگی ایران و معماری آن بوده و در موجودیت آتشکده‌åÇí بزرگ و تقویت نمادین آنها، سهم داشته است. از زمان سومریان، باغ، معبد و قصر سلطنتی را احاطه میکرد. بی‌Ôß باغ در چنین اقلیم خشکی همه چیز از آسایش و زیبایی داشت تا عرضه کند. ولی هنگامیکه مبارزه به خاطر زنده ماندن بیش از لذت شخصی اهمیت داشت. این یک موضوع فرعی بود. از آنجا که همه چیز را از مشیت خداوند می‌ÏÇäÓÊäÏ.

دعا ضرورت داشت. تصور می‌ÔÏ مطمئن‌ÊÑíä راه جلب توجه جادوی است: ایجاد فضایی هرچه شبیه‌ÊÑ به آنچه مورد نیاز است و تشویق به تقلید از آن ـ در مقیاس بسیار وسیعتر. به عنوان مثال، ایجاد باغی در کنار یک معبر یا کاخ ممکن است قادر مطلق را به تکمیل تلاش کوچک انسان در راه آبادانی زمین تشویق کند.

زندگی در ایران به آب وابسته و در واقع آب‌ عامل اصلی زندگی است. ایرانیان به منظور بهره‌íÑí نسبی از منابع آب، با قدرت تخیل و ابداع، چاره اندیشی کرده بودند و کاریزهایی عمیق که از ٨٠ الی ١٦٠ کیلومتر طول داشتند. حفر می‌äãæÏäÏ. حتی در ٣٥٠٠ سال پیش از میلاد، آرایش سفال پیش از تاریخ، علاقه شدید به آب و حاصلخیزی را نشان می‌ÏåÏ. این نقش های کهن، همه عناصر آن را به صورت واقعی یا نمادی، ثبت کرده‌ÇäÏ : کوه، ابر، برکه، جنگل، پرندگان آبی و درختان که هدف عمده از آنها دریافت پاسخ مساعد از قدرت‌åÇí آسمانی بود. در سفال سامرا، طرح نمونه‌æÇÑ باغ دیده شده است؛ به صورت دو نهر متقاطع با پرندگان و درختان در هر یک از چهارگوشه. در مفرغ‌åÇí لرستان (حدود ١٠٠٠ قبل از میلاد) . باز درخت را همراه با آب روان ترسیم کرده‌ÇäÏ که مطلوبترین منظره در یک سرزمین خشک است. پس از آب، درختان مهمترین نقش را در شکل‌íÑí باغ ایرانی دارند. ایرانیان قدیم معتقد به فرشته مقدسی بودند به نام (اوروزا) که صدمه زدن به گل و گیاه، موجب ناراحتی و خشم او می‌ÔÏ.

کوروش کبیر در سارد، باغ بزرگی ساخته و به دست خود در آن درخت کاشته شد. گزنفون yenophon در کتاب خود به نام (اکونومیگوس) نقل کرده است که کوروش شخصاًُ لیزاندر را به تماشای باغ خود در سارد برده است که: لیزاندر از مشاهدة زیبایی درخت‌åÇ¡ نظم و دقت فواصل آنها و مستقیم بودن ردیف‌åÇ و زاویه‌åÇ و روایح معطر و متعددی که هنگام گردش به مشام آن دو می رسیده، تحسین و تمجید می‌ßäÏ.

باغ‌åÇí هخامنشی دارای طرح‌åÇí مستطیل دقیق با خیابان‌åÇ و درختان متقاطع بود. سنگ نگاره‌åÇí به جا مانده از دوران هخامنشی با درختان راست قامت، به خوبی اهمیت باغ در میان ایرانیان و نیز نظم هندسی موجود در باغ‌åÇí ایرانی را نشان می‌ÏåäÏ.

باغ در عصر شاهنشاهی ساسانیان نیز بر پایه اصول گذشته شکل می‌íÑÏ: ترکیب هندسی منظم، میان اسة اصلی، خیابان‌åÇí عمود برهم و کرت‌åÇí راست گوشه، باغ‌åÇ بسیار وسیع بودند و با دقت طراحی و مراقبت می‌ÔÏäÏ: گاه نزدیک به ٢٥ کیلومتر مربع مساحت داشتند. باغی که توسط خسروپرویز پس از هفت سال کار ایجاد شد، اصلاحی جسورانه و زیبا در محیط بود.

در دوران اسلامی، باغ‌åÇí انبوهی کاخ را احاطه می‌ßÑÏ و از لحاظ معماری به صورت بخشی از آن در نظرگرفته می‌ÔÏ¡ به صورتی که باغ تمامی جوانب اصلی بنا را به صورت قرینه فرا می‌ÑÝÊ. سراسر محوطه به قطعات مستطیلی تقسیم می‌ÔÏ که از میان آنها جوی‌åÇí کوچکی می‌ÐÔÊ . این ‌ÈÇÛ‌åÇ به پیروی از پیشینیان ایرانی ساخته می‌ÔÏäÏ. از همان سده‌åÇí نخستین هجری، باغ‌ÓÇÒí به شیوة ایرانی به فراسوی مرزها می‌ÑæÏ و به مرور زمان گسترة خود را وسیع‌ÊÑ می‌ßäÏ. باغ‌åÇí زیبای آندلسی (الحمرا) و باغ‌åÇí باربری کشمیر نمونه‌åÇíí از باغ‌åÇíí هستند که تحت تأثیر باغ‌ÓÇÒí ایرانی شکل گرفتند. شیوة باغ‌ÓÇÒí در کشورهای شرقی از باغ‌ÓÇÒí ایران الهام گرفته است.

بابرشاه از شاهان مغولی حاکم بر هند شیوة باغ‌ÂÑÇíí ایرانی را به سرزمین هند برد و باغ‌åÇíí در آگرا واقع در شمال هند احداث کرد که معدودی از آنها تا به امروز موجود است و سپس جهانگیر یکی از جانشینان وی چندین باغ در منطقه کشمیر ایجاد نمود.

در کتاب تاریخ تمدن ـ عصر ایمان ـ ویل دورانت آمده که باغ به سبک ایرانی مورد تقلید سایر ملل نیز قرار گرفت و هم در بین اعراب و مسلمین و هم در هندوستان رواج یافته است و در قرون وسطی موجب الهام اروپائیان گردیده است. در اروپای قرون وسطایی که در شهرها به باغ عمومی و فضای سبز مفهومی نداشت، بیشتر شهرهای ایران در محاصرة باغ‌åÇí سرسبز و انبوه که پناهگاهی برای آسایش ساکنان آنها بوده است و از نظر زیبایی، طراوت و داشتن باغ‌åÇí بزرگ و بی‌ÔãÇÑ در دنیای آنروز به خود می‌ÈÇáíÏå‌ÇäÏ.

 

باغ ایرانی، نقش زیبا و دل انگیز و رازآمیزی از جهان نگری ایرانی است. باغ در فرهنگ کهن ومعنوی ما، تجلیگاه یکی از دلنشین ترین و چشم اندازهای پیوستگی و ارتباط بین انسان و طبیعت است. ارتباطی که از منظر و دیدگاه عارفانه نگرش ایرانیان به جهان هستی مایه می گیرد. بنابر این باغ ایرانی بخشی از هویت فرهنگی ایران زمین است.

باغ ایرانی حاصل شعور و ذوق آفرینی آرمانی مردمی است که با شعور مکاشفه در پی وحدت
درون و برون هستند. پس باغ تظاهر عالی ترین مرتبه تعالی و یگانگی حس و حال درونی و بیرونی ماست و نماد شادی و طراوت روح و جان ما محسوب می شود. باغ در تفکرات ایرانی می تواند تمثیل قطعه ای از بهشت، باغ بهشت ، باشد. بهشتی که از اسطوره های کهن دینی و ادیان آسمانی متولد شده است.

ایجاد مکان و فضای بهشت گونه در باغ سازی نخستین انگیزه ایرانیان در طراحی پردیس ها
محسوب می شود، فضایی که با گل و گیاه و درخت و سبزه و آب سرشار از شادابی و احساس زندگی و زنده بودن است. باغ در ادبیات عرفانی و کلاسیک ایران نیز جایگاه و منزلتی رویایی و آسمانی داشته و تمثیل مکانی فرح بخش و روح بخش و پر طراوت برای زیستن آدمی است و سرانجام باغ ایرانی مکانی بی انتهاست برای اندیشیدن و مکاشفه.

مینیاتور و باغ ملکوت

مینیاتور ایرانی عالم خیال ناب است. جادوی جاودانه نقش و رنگ است. افسون قلم است بر
پرنیان کاغذ. دریچه ای است گشوده به باغ های بی انتهای خیال. مکاشفه حس و حال
هنرمند است برای درک و شهود معنویت ناپیدا و رازآمیز جهان هستی. و سرانجام مینیاتور
ایرانی ذات اندیشه های پاک و عارفانه انسانی است که توانسته است بینش معنوی و اشراق
اندیشه را به نمایش در آورد. پس مینیاتور یعنی انعکاس شگفت انگیز و سکرآور عوالم (لاهوتی
و ناسوتی) بر صفحه ای کوچک و کمترین فضای ممکن.

اما جایگاه و نقش باغ در ترکیب مینیاتورهای ایرانی به مثابه اصلی ترین عنصر بصری در
ساختار و کلیت این هنر می تواند مورد ارزیابی قرار گیرد. در نگاه نخستین به یک مینیاتور با طبیعت دلنشینی روبه رو هستیم که هنرمند با شیوه ای نمادین از اجزایی همچون کوه و صخره، ابر و آسمان، درخت و درختچه(سرو - چنار)، بوته ها و شکوفه های الوان با ظرافت و زیبایی تمام، ترسیم کرده است تا محیطی شاداب و لطیف وشاعرانه را برای بیننده فراهم سازد. برای نمایش طبیعتی چنین زیبا و رؤیایی ، نگارگران ما از حداکثر خلاقیت و مهارت خود بهره می گیرندتا با استقرار صحیح و اصولی این عناصر، باغی بهشت گونه بیافرینند در خور ادراک معنوی.

سابقه چنین تفکری (ایجاد عالم ملکوتی) از زمانهای کهن همراه اسطوره ها و ادیان
آسمانی وارد تفکر فلسفی ما شده و بخشی از فرهنگ هنری ما را شکل داده است. این سنت و
اعتقاد دینی در طی تاریخ به یک نظام قابل قبول در باغ سازی و باغ آرایی نگارگری تبدیل شده است. از سوی دیگر گل و گیاه و طبیعت به عنوان عناصر اساسی و تزیینی اجتناب ناپذیر همواره در هنر مینیاتور موقعیت خود را حفظ کرده اند.

در نگاه دوم می بینیم که باغ در مینیاتور ایرانی تأکیدی است بر ستایش طبیعت زیبا (گل
و گیاه و طبیعت) در فضاهای کوچک مینیاتوری با در نظر گرفتن باورها و اسطوره ها و تفکرات دینی و معنوی در واقع تمثیل بهشت است. این باغ زمانی در قالی های ایرانی نمایان می شود و زمانی دیگر در نقوش اسلیمی و ختایی و گل های شاه عباسی کاشی ها، و گاه در گچبریهایی که با نظم خاص چیده شده اند. به هر تقدیر کشف زیباشناسی مینیاتور قبل از هر عنصر تعیین کننده به شکوه ((باغ)) باز می گردد. و نهایتاً به نوعی همگامی با طبیعت و مضمون و محتوای ادبی و شاعرانه کمک می کند.

وجود طیف های رنگی و استفاده از رنگ های شاد و متضاد در آفرینش چنین فضایی حاصل ذوق و مهارت خوب هنرمندان است. صحنه پردازی بسیار رؤیایی و دل انگیز در کل فضای مینیاتور بدون دخالت نماها و منظرهای علمی به گونه ای معنویت هنر ایرانی ختم می شود.

نکته قابل توجه در ترسیم باغ این است که هر چند که طبیعت در مینیاتور ایرانی تقلید صرف نیست و هنرمند می کوشد تا برداشتی متفاوت از عناصر طبیعی را در نقاشی خود متجلی سازد اما دریافت بیننده از این باغ و فضا به برداشتی کاملاً طبیعی و تاثیرگذار است. همان نشاطی که از دیدن باغ طبیعی به ما دست می دهد دیدن باغ مینیاتور برای بیننده پدید می آورد.

در این جا دیگر باغ درمینیاتور مظهر زندگی و جاودانگی است و زیستن بی حضور باغ حیاتی بی معنی است . یعنی حذف طبیعت از حیات . طبیعتی که سرشار از روح معنویت و صفاست. پس باغ پیوند میان سرشت طبیعی و معنوی ایرانیان با جهان محسوس و مادی است. هنرمندان ایرانی با زیبایی تمام توانسته اند این پیوند و ارتباط میان دل و درون و جهان بیرونی را برقرار سازند.

کلام آخر این که باغ ایرانی ((باغ آرزوهاست))، نمایش نمادین و تمثیلی یک مکان رازآمیز برداشتی ماهرانه از طبیعت خدا برای آفریدن طبیعتی دیگر برای خلق خدا.

نمایش و توصیف باغ در یک مینیاتور

مینیاتور ((مجلس مباحثه)) دارای هفده صورت یا چهره (هفده پرسوناژ)، بر اساس مکتب هرات. اثر استاد حسین صفوی، سال 1320 شمسی.

در این اثر زیبا و خیال انگیز، هنرمند سعی کرده است تا اصول و ویژگی های مکتب هرات را به دقت مورد نظر قرار دهد. اجرای دقیق معماری ساختمان یا کوشک با تمام جزئیات و ریزه کاری ها توسط هنرمند بیانگر توانمندی هنری اوست.

استفاده از نقوش بسیار جذاب و دلنشین برای ساخت و ساز کاشی ها و به کارگیری نقوش کره (مشبک) در تعبیه در و پنجره ها با طراحی بسیار عالی و در خور توجه صورت گرفته است. هنرمند در جای جای ساختمان به ویژه در کتیبه درها و کاشی ها از نقوش سنتی و تزیینی کاملاً بهره برده است. رنگ بندی استادانه و پخته و بغایت در کاربرد رنگ ها و بالاخره ترکیب رنگ های متضاد اصل انکارناپذیر در آراستن باغ مینیاتور است. درهای ورودی و پنجره ها با نقوش خاتم نقاشی شده اند و هنرمند از هنر تشعیر در القاء ظرافت های خاص مینیاتور بهره گرفته است.

عدم استفاده از پرسپکتیو علمی به عنوان اصل اساسی مینیاتور اصیل ایرانی کاملاً به چشم می خورد. همچنین فضای دو بعدی اثر نشانگر ماندگاری این ویژگی مینیاتوری است. استفاده از نوعی پرسپکتیو خطی یا طبقه بندی (قرارگرفتن پرسوناژها در چند ردیف پی در پی افقی) به ایجاد نوعی بعد و عمق کمک می کند و سرانجام مجموع این عوامل نوعی تعادل در سطح را در تمامی اثر پدید می آورند ، و عالم ملکوتی مورد نظر هنرمند را فراهم می سازند. وجود عناصر سازنده اشیاء و عناصر و سپس انسان به عنوان پرسوناژ اصلی، حضور یک شخصیت برتر در مرکز یا کانون اثر (مینیاتور) بیانگر ویژگی مکتب مینیاتور هرات است.

اندازه و ابعاد اشخاص علی رغم دوری و نزدیکی به کانون پرده عمدتاً و تعمداً به یک اندازه ترسیم شده اند. چهره ها حالات رفتاری و روان شناسانه از خود بروز می دهند. لباس ها از رنگ های یکدست و تزیینات مناسب نشان دارند. در قسمت بالای مینیاتور، در انتهای زمینه بلافاصله بعد از کوشک یا ساختمان تکه ای به وسعت تقریباً یک دوم تابلو اختصاص به نمایش باغی دلنشین و باصفا دارد. آسمان با قطعه ای طلاکاری یا طلااندازی مشهود است. آسمانی با ابرهای آبی سفید، ابرچینی که در گوشه ای از آسمان پدیدار شده اند.

دشت و دمن از انواع گل و بوته و ریحان و درخت پوشیده شده، گلهایی که گاه در طبیعت نیز وجود ندارند و ساخته و پرداخته ذهن خلاق هنرمند ایرانی هستند. چشمه ای زلال از لابه لای رختان و چمنزار به سوی کوشک روان است. درختان پرشکوفه یادآور بهار جاویدان در این باغ خیال انگیز هستند. رنگهای متضاد سبز، قرمز، و ... جذابیت فضا را افزوده اند. این نمایش عالم ملکوتی یا باغ خیالی هنرمند است که با ایجاز کامل صورت گرفته است.

تعریف و واژه‌ÔäÇÓí

باغ ایرانی به سبب شکل‌íÑí مفهوم‌æÇÑ¡ سابقه و پیشینه و همچنین به دلیل ویژگی‌åÇí شاخص که در آن قابل بازشناسی است تعاریف خاص خود را داراست، بخصوص که بدانیم در این موضوع دیدگاههایی چند وجود دارند که گاه از جنبه‌åÇíí با همدیگر متفاوتند. در این راستا گاه کسانی که سعی در ارائه تعاریفی بر اساس شکل و اجزاء باغ نموده‌ÇäÏ و کسان دیگری ایده کلی و مفهوم باغ را دستمایه خود قرار داده‌ÇäÏ و البته برخی نیز کوشش نموده‌ÇäÏ تا تعریفی از باغ ارائه دهند که پیونددهنده دیگر دیدگاهها باشد. گذشته از این موضوع، واژه‌åÇí مرتبط با باغ و واژه‌åÇíí که معانی و مفاهیم گوناگون آنرا دربردارند و ریشه و خاستگاه آن بوده‌ÇäÏ در طول قرون و هزاره‌åÇ واژه‌åÇ و ترکیبات بسیاری را بوجود آورده‌ÇäÏ.

سعی در ارائه تعاریف موجود باغ ایرانی و نیز آغاز راهی برای بحث و بررسی پیرامون این موضوع که بتواند به تعاریفی مدرن‌ÊÑ و دقیقتر از آن دست یافت که البته جز با یاری اساتید و محققان امکان‌ÐíÑ نیست از جمله اهداف این بخش از سایت است که می‌ÊæÇä با استفاده از امکانات تبادل نظر که در بخش کارگاه مجازی ایجاد گردیده به آن جامه عمل پوشید.

جمع‌ÂæÑí و ارایه واژه‌åÇí مرتبط با باغ در لغت‌äÇãå‌åÇ و فرهنگها و نیز گردآوری واژه‌åÇí مرتبط به ادبیات باغ از جمله کارهای دیگری است که در این بخش از سایست انجام می‌ÐíÑÏ و امید می‌ÑæÏ تا در آینده که هرچه این بخش پربارتر می‌ÑÏÏ¡ ادبیات و زبان‌ÔäÇÓí باغ نیز قوام بیشتری یافته و راه برای پرداخت نظری و تخصصی به مفاهیم، جنبه‌åÇ و اجزاء و عناصر باغ ایرانی هموارتر گردد.

جایگاه باغ در شهر ایرانی

شهرهای تاریخی ایران همواره پذیرای حضور باغ در اشکال گوناگون خود بوده‌ÇäÏ ، نحوه حضور و ظهور باغ در شهر دارای ابعاد بسیار متفاوتی است و در هر کجا بسته به محیط ، اقلیم و فرهنگ شکل خاصی را پذیرفته است. از آنجا که گستره باغ ایرانی تنها به تک باغ‌åÇ خلاصه نمی‌ÔæÏ و می‌ÊæÇä ابعاد متفاوتی از حضور این پدیده در زندگی خصوصی و جمعی ایرانیان بر شمرد و از آنجا که مقیاس باغ ایرانی از حیاط کوچکترین خانه‌åÇ تا مقیاس شهر- پایتخت‌åÇíí چون اصفهان عهد صفوی جلوه می‌äãÇíÏ ، از این رو جایگاه باغ در شهر ایرانی از اهمیت خاصی برخوردار است.

شکل گیری شهرهای تاریخی ایران و رشد و توسعه آنها ، با توجه ژرف به بحث باغ و باغ سازی چه در رابطه ساختاری میان باغ و شهر و چه در استفاده از باغ و عناصر مهم باغ سازی در پیکره شهر صورت پذیرفته است. در این راستا نه تنها باغ‌åÇ از موقعیت شهری تاثیر پذیرفته‌ÇäÏ بلکه شهر و مجموعه‌åÇí شهری نیز تحت تاثیر باغ یا مجموعه باغها قرارگرفته و حتی گاه استخوانبندی محورهای اصلی شهر را شکل بخشیده‌ÇäÏ.

معماری و شهرسازی ایران جولانگاه حضور باغ به سبک و سیاق خاص خود است و پدیدآورنده الگوهای بی نظیر پیوند، درهم تنیدگی و یگانگی باغ ، معماری و شهر است . پیوندی که تاثیرات ساختاری و شکلی را از یک سو، جنبه‌åÇí معنوی ، مفهومی و روانی را از سوی دیگر، و همچنین نیازهای زیست محیطی و حیاتی مردمان و زیستگاه آنان را پدید می‌ÂæÑÏ. شناسایی تجارب طرح ریزی شهر ایرانی در ارتباط با نحوه بهره گیری از باغ در ساختار شهر و فضاهای شهری می‌ÊæÇäÏ نقش ارزنده‌Çí را برای بازسازی ، مرمت و توسعه این شهرها ایفا نماید.

آنچه بسیار روشن است این است که بررسی‌åÇ و مطالعات صورت پذیرفته در خصوص باغ و شهر بسیار اندک است ، و بیشتر به بررسی‌åÇí موردی در این خصوص پرداخته شده است . نظر به اهمیت ویژه این امر و به منظور تاکید بر ضرورت انجام تحقیقات گسترده در این خصوص ، بخش جداگانه‌Çí برای این منظور در این سایت اختصاص یافته که در پی آن است که ضمن معرفی و ارائه تحقیقات و بررسی‌åÇí صورت گرفته در این خصوص، بحث های ویژه آن را نیز برای پژوهشگران رشته‌åÇí مرتبط باز نماید.

جلوه باغ در فرهنگ ایران

 

باغ ایرانی آنگونه که از ایده و تعریف آن بر می‌ÂíÏ¡ گذشته از فضایی عملکردی که مردمان در آن دمی بیاسایند و تفرج کنند، خود مفهومی نقش بسته بر سرزمین و برآمده از فرهنگ و شکل گرفته در آداب و رسوم مردمان است .

اگر معماری ایرانی عصاره و تبلور اندیشه ایرانی در مواجهه با فضای زیست انسانی است و اگر شهرهای تاریخی ما همواره رنگ خاک و طعم آب جاری در سرزمینمان را با خود دارند، دور از ذهن نیست اگر تصور کنیم که باغهایمان نیز گذشته از اندیشه های شکل‌íÑíÔÇä¡ دورنمایی از آرمانهای انسان ایرانی‌ÇäϺ چه به آنگاه که با حفظ تقدیس، آب را چنان در باغ می‌ÑÏÇäÏäÏ تا باغشان نیز نماد فکر و اندیشه و عناصر هستی بخششان گردد و چه به زمانی که بیش از همیشه باغ را تمثیلی از بهشت برین می دانستند و تمنای جاودانگی را در باغ تجربه می‌ßÑÏäÏ.

این صنع برآمده از فرهنگ، چون هر پدیده دیگری که در چهارچوبهای فرهنگی شکل می‌íÑÏ¡ جلوه های خود را در وجوه گوناگون فرهنگ و هنر سرزمینش بر جای می‌ÐÇÑÏ. این تأثیرات در حوزه فرهنگی، بیش از هر چیز در ادبیات و شعر پارسی، معماری و هنرهای ایرانی بچشم می خورد. از اینروست که باغ در شعر فارسی از دیر باز، اهمیت و جایگاه خاص خود را داشته است، چه در اشعار فردوسی، منوچهری و نظامی که بیشتر اشعاری توصیفی و تصویری هستند و بالطبع اطلاعات روشنتر را در ارتباط با شکل و نوع باغ بدست می‌ÏåäÏ و چه در اشعار متاخرتر همچون اشعار حافظ و سعدی که کاربرد استعاری از باغ بیشتر به چشم می خورد، که این موضوع البته خود گستره توجه به باغ را نیز می‌äãÇíÇäÏ.

در معماری ایرانی یافتن نشانی از باغ چندان دشوار نیست که گذشته از آنکه باغ خود یک فضای به غایت معمارانه است و نیز جدای از آنکه حضور صورتهای گوناگونش را، از حیاط خانه‌åÇ تا شالوده های عظیم شهری، به سهولت می توان درک کرد، نقشش را در هنرهای وابسته به معماری همچون کاشیکاری و تزئینات دیگر به عیان می‌‌ÊæÇä دید، چنانچه در صنایع و هنرهای دستی نیز این حضور همیشگی و جاودانه بوده است .

اگر بخواهیم جلوه‌‌åÇí باغ را در دیگر وجوه فرهنگ و هنر ایرانی نظاره کنیم و اگر تأثیر عمیق باغ را در مهمترین هنرها همچون مینیاتور دنبال نماییم که چگونه باغ در فضا سازی این نقاشی‌åÇ تاثیر عمیق خود را برجای گذاشته و چگونه نقاشان ایرانی فضای آرمانیشان را از باغ انتزاع کرده اند، باید به این نکته توجه کنیم که باغ نه صرفاً به اعتبار یک فضای معمارانه که به اعتبار پشتوانه پرمعنا و مفهوم خود، اینچنین زندگی و حیات مردمان را در نوردیده و حضور خود را جلوه‌‌åÇíí نغز بخشیده است. از همین‌Ñæ است که در مبحث جلوه باغ در هنر و فرهنگ ایرانی نباید از اندیشه‌åÇ و منظومه های فکری ایرانیان ونیز شناخت جامعه، مردمان، اقوام و عام و خاص ایرانی غافل شد و شایسته است تا آن جلوه و آن حضور را بیش از هر کجا در ساختارهای فکری، فرهنگی و اجتماعی ایرانیان جستجوکرد

در این بخش از سایت به حضور و بازتاب کالبد و مفهوم باغ در ادبیات و شعر فارسی، هنرهای ایرانی از جمله مینیاتور و هنرهای وابسته به معماری، صنایع دستی و همچنین نسبت باغ با زندگی و حیات مردمان از نقطه نظر مردم شناسی، فرهنگ عامه، قوم شناسی، . . . و نیز نسبت آن با زندگی امروزی پرداخته می شود .

باغ های خیال در مینیاتورهای ایرانی

باغ ایرانی، نقش زیبا و دل انگیز و رازآمیزی از جهان نگری ایرانی است.باغ در فرهنگ کهن ومعنوی ما، تجلیگاه یکی از دلنشین ترین و چشم اندازهای پیوستگی و ارتباط بین انسان و طبیعت است. ارتباطی که از منظر و دیدگاه عارفانه نگرش ایرانیان به جهان هستی مایه می گیرد. بنابر این باغ ایرانی بخشی از هویت فرهنگی ایران زمین است.

باغ ایرانی حاصل شعور و ذوق آفرینی آرمانی مردمی است که با شعور مکاشفه در پی وحدت درون و برون هستند. پس باغ تظاهر عالی ترین مرتبه تعالی و یگانگی حس و حال درونی و بیرونی ماست و نماد شادی و طراوت روح و جان ما محسوب می شود.

باغ در تفکرات ایرانی می تواند تمثیل قطعه ای از بهشت، باغ بهشت ، باشد. بهشتی که از اسطوره های کهن دینی و ادیان آسمانی متولد شده است.

ایجاد مکان و فضای بهشت گونه در باغ سازی نخستین انگیزه ایرانیان در طراحی پردیس ها محسوب می شود، فضایی که با گل و گیاه و درخت و سبزه و آب سرشار از شادابی و احساسزندگی و زنده بودن است. باغ در ادبیات عرفانی و کلاسیک ایران نیز جایگاه و منزلتی رویایی و آسمانی داشته و تمثیل مکانی فرح بخش و روح بخش و پر طراوت برای زیستن آدمی است و سرانجام باغ ایرانی مکانی بی انتهاست برای اندیشیدن و مکاشفه.

مینیاتور و باغ ملکوت

مینیاتور ایرانی عالم خیال ناب است. جادوی جاودانه نقش و رنگ است. افسون قلم است بر پرنیان کاغذ. دریچه ای است گشوده به باغ های بی انتهای خیال. مکاشفه حس و حال هنرمند است برای درک و شهود معنویت ناپیدا و رازآمیز جهان هستی. و سرانجام مینیاتور ایرانی ذات اندیشه های پاک و عارفانه انسانی است که توانسته است بینش معنوی و اشراق اندیشه را به نمایش در آورد. پس مینیاتور یعنی انعکاس شگفت انگیز و سکرآور عوالم (لاهوتی و ناسوتی) بر صفحه ای کوچک و کمترین فضای ممکن.

اما جایگاه و نقش باغ در ترکیب مینیاتورهای ایرانی به مثابه اصلی ترین عنصر بصری در ساختار و کلیت این هنر می تواند مورد ارزیابی قرار گیرد. در نگاه نخستین به یک مینیاتور با طبیعت دلنشینی روبه رو هستیم که هنرمند با شیوه ای نمادین از اجزایی همچون کوه و صخره، ابر و آسمان، درخت و درختچه(سرو - چنار)، بوته ها و شکوفه های الوان با ظرافت و زیبایی تمام، ترسیم کرده است تا محیطی شاداب و لطیف وشاعرانه را برای بیننده فراهم سازد. برای نمایش طبیعتی چنین زیبا و رؤیایی ، نگارگران ما از حداکثر خلاقیت و مهارت خود بهره می گیرندتا با استقرار صحیح و اصولی این عناصر، باغی بهشت گونه بیافرینند در خور ادراک معنوی.

سابقه چنین تفکری (ایجاد عالم ملکوتی) از زمانهای کهن همراه اسطوره ها و ادیان آسمانی وارد تفکر فلسفی ما شده و بخشی از فرهنگ هنری ما را شکل داده است. این سنت و اعتقاد دینی در طی تاریخ به یک نظام قابل قبول در باغ سازی و باغ آرایی نگارگری تبدیل شده است. از سوی دیگر گل و گیاه و طبیعت به عنوان عناصر اساسی و تزیینی اجتناب ناپذیر همواره در هنر مینیاتور موقعیت خود را حفظ کرده اند.

در نگاه دوم می بینیم که باغ در مینیاتور ایرانی تأکیدی است بر ستایش طبیعت زیبا (گل و گیاه و طبیعت) در فضاهای کوچک مینیاتوری با در نظر گرفتن باورها و اسطوره ها و تفکرات دینی و معنوی در واقع تمثیل بهشت است. این باغ زمانی در قالی های ایرانی نمایان می شود و زمانی دیگر در نقوش اسلیمی و ختایی و گل های شاه عباسی کاشی ها، و گاه در گچبریهایی که با نظم خاص چیده شده اند. به هر تقدیر کشف زیباشناسی مینیاتور قبل از هر عنصر تعیین کننده به شکوه ((باغ)) باز می گردد. و نهایتاً به نوعی همگامی با طبیعت و مضمون و محتوای ادبی و شاعرانه کمک می کند.

وجود طیف های رنگی و استفاده از رنگ های شاد و متضاد در آفرینش چنین فضایی حاصل ذوق و مهارت خوب هنرمندان است. صحنه پردازی بسیار رؤیایی و دل انگیز در کل فضای مینیاتور بدون دخالت نماها و منظرهای علمی به گونه ای معنویت هنر ایرانی ختم می شود.

نکته قابل توجه در ترسیم باغ این است که هر چند که طبیعت در مینیاتور ایرانی تقلید صرف نیست و هنرمند می کوشد تا برداشتی متفاوت از عناصر طبیعی را در نقاشی خود متجلی سازد اما دریافت بیننده از این باغ و فضا به برداشتی کاملاً طبیعی و تاثیرگذار است. همان نشاطی که از دیدن باغ طبیعی به ما دست می دهد دیدن باغ مینیاتور برای بیننده پدید می آورد.

در این جا دیگر باغ درمینیاتور مظهر زندگی و جاودانگی است و زیستن بی حضور باغ حیاتی بی معنی است . یعنی حذف طبیعت از حیات . طبیعتی که سرشار از روح معنویت و صفاست. پس باغ پیوند میان سرشت طبیعی و معنوی ایرانیان با جهان محسوس و مادی است. هنرمندان ایرانی با زیبایی تمام توانسته اند این پیوند و ارتباط میان دل و درون و جهان بیرونی را برقرار سازند.

کلام آخر این که باغ ایرانی ((باغ آرزوهاست))، نمایش نمادین و تمثیلی یک مکان رازآمیز برداشتی ماهرانه از طبیعت خدا برای آفریدن طبیعتی دیگر برای خلق خدا.

نمایش و توصیف باغ در یک مینیاتور

مینیاتور ((مجلس مباحثه)) دارای هفده صورت یا چهره (هفده پرسوناژ)، بر اساس مکتب هرات. اثر استاد حسین صفوی، سال 1320 شمسی.

در این اثر زیبا و خیال انگیز، هنرمند سعی کرده است تا اصول و ویژگی های مکتب هرات را به دقت مورد نظر قرار دهد. اجرای دقیق معماری ساختمان یا کوشک با تمام جزئیات و ریزه کاری ها توسط هنرمند بیانگر توانمندی هنری اوست.

استفاده از نقوش بسیار جذاب و دلنشین برای ساخت و ساز کاشی ها و به کارگیری نقوش کره (مشبک) در تعبیه در و پنجره ها با طراحی بسیار عالی و در خور توجه صورت گرفته است. هنرمند در جای جای ساختمان به ویژه در کتیبه درها و کاشی ها از نقوش سنتی و تزیینی کاملاً بهره برده است. رنگ بندی استادانه و پخته و بغایت در کاربرد رنگ ها و بالاخره ترکیب رنگ های متضاد اصل انکارناپذیر در آراستن باغ مینیاتور است. درهای ورودی و پنجره ها با نقوش خاتم نقاشی شده اند و هنرمند از هنر تشعیر در القاء ظرافت های خاص مینیاتور بهره گرفته است.

عدم استفاده از پرسپکتیو علمی به عنوان اصل اساسی مینیاتور اصیل ایرانی کاملاً به چشم می خورد. همچنین فضای دو بعدی اثر نشانگر ماندگاری این ویژگی مینیاتوری است. استفاده از نوعی رسپکتیو خطی یا طبقه بندی (قرارگرفتن پرسوناژها در چند ردیف پی در پی افقی) به ایجاد نوعی بعد و عمق کمک می کند و سرانجام مجموع این عوامل نوعی تعادل

در سطح را در تمامی اثر پدید می آورند ، و عالم ملکوتی مورد نظر هنرمند را فراهم می سازند. وجود عناصر سازنده اشیاء و عناصر و سپس انسان به عنوان پرسوناژ اصلی، حضور یک شخصیت برتر در مرکز یا کانون اثر (مینیاتور) بیانگر ویژگی مکتب مینیاتور هرات است.

اندازه و ابعاد اشخاص علی رغم دوری و نزدیکی به کانون پرده عمدتاً و تعمداً به یک اندازه ترسیم شده اند. چهره ها حالات رفتاری و روان شناسانه از خود بروز می دهند. لباس ها از رنگ های یکدست و تزیینات مناسب نشان دارند. در قسمت بالای مینیاتور، در انتهای زمینه بلافاصله بعد از کوشک یا ساختمان تکه ای به وسعت تقریباً یک دوم تابلو اختصاص به نمایش باغی دلنشین و باصفا دارد. آسمان با قطعه ای طلاکاری یا طلااندازی مشهود است. آسمانی با ابرهای آبی سفید، ابرچینی که در گوشه ای از آسمان پدیدار شده اند.

دشت و دمن از انواع گل و بوته و ریحان و درخت پوشیده شده، گلهایی که گاه در طبیعت نیز وجود ندارند و ساخته و پرداخته ذهن خلاق هنرمند ایرانی هستند. چشمه ای زلال از لابه لای درختان و منزار به سوی کوشک روان است. درختان پرشکوفه یادآور بهار جاویدان در این باغ خیال انگیز هستند. نگهای متضاد سبز، قرمز، و ... جذابیت فضا را افزوده اند. این نمایش عالم ملکوتی یا باغ خیالی هنرمند است که با ایجاز کامل صورت گرفته است.

باغهای تاریخی اصفهان  

با توجه به موقعیت جغرافیایی اصفهان در مرکز فلات ایران و داشتن رودخانه‌Çí مانند زاینده ‌ÑæÏ ومادیهای منشعب از آن که سراسر خاک حاصلخیز این شهر را مشروب می‌ßäÏ بی‌ÌåÊ نبوده است که اصفهان در فلات خشک و کم آب ایران از دورترین ازمنه تاریخی تا این زمان به طراوت و سرسبزی و داشتن باغهای گسترده مشهور بوده است. ایجاد این باغها مخصوصاً در دوره‌åÇíí که اصفهان پایتخت بوده است بیشتر مورد توجه قرار گرفته و نویسندگان تاریخ اصفهان از قرن سوم هجری به بعد همواره به این باغها اشاراتی داشته‌ÇäÏ و از آن جمله است : باغ عیسی بن ایوب بین محله خُشینان (حوالی امامزاده اسماعیل امروز) و یهودیه (جوباره امروز) از قرن چهارم هجری و باغ عبدالعزیز از دوره فرمانروایی علاءالدوله دیلمی کاکویه که در داخل حصار اصفهان قرار داشته است.

در دوره سلاجقه که اصفهان به پایتختی ملکشاه سلجوقی انتخاب شده است احداث چند باغ وسیع، اصفهان را به صورت باغی بزرگ و پهناور جلوه می‌ÏÇÏå‌ است. نام این باغها عبارت بوده است از : باغ بکر، باغ فلاسان، باغ احمدسیاه، باغ کاران، باغ دشت گور و بیت‌ÇáãÇÁ اما مهمترین این باغها، باغ کاران بوده که منطقه وسیعی را در شمال بستر زاینده‌ÑæÏ در بر می‌ÑÝÊå و خیابان کمال اسماعیل وفردوسی و منوچهری و مجمر و چهارباغ صدر و مشتاق و محله بزرگ خواجو (طرازآباد دوره دیالمه و سلاجقه) در محوطه این باغ قرار داشته است و هم اکنون یکی از محلات خواجو « باغ کاران» نام دارد. این باغ تا قرن هشتم هجری نیز برقرار بوده و حافظ شاعر مشهور ایران در یکی از غزلهای خود به این باغ اشارتی دارد که می‌æíÏ:

گرچه صد رود است در چشمم مدام  زنده ‌ÑæÏ و باغ‌ کاران یاد باد

از قرن هشتم تا آغاز عصر صفویه عد م مراقبت و ویرانی در این باغها راه می ‌íÇÈÏ تا آنجا که جز نام آنها چیزی باقی نمی ‌ãÇäÏ. شاه اسماعیل اول صفوی در محل فعلی میدان بزرگ اصفهان باغ وسیعی به نام « نقش جهان» احداث می‌ßäÏ و برای سکونت خود که معمولاً برای شکار به اطراف این  شهر می ‌ÂãÏå است  د ستور بنای ساختمانی  را به نام « عمارت مهدی» می‌ÏåÏ. در زمان شاه عباس اول که پایتخت ایران از قزوین به اصفهان انتقال می یابد قسمتهایی از آن باغ به میدان تبد یل می‌ÔæÏ و همراه با توسعه شهر و کاخها و پلها و مساجد و میاد ین و خیابانها، احداث باغهای بزرگ هم، شهر اصفهان را به صورت یک باغ سراسری در می‌ÂæÑÏ. فهرست این باغها که از آغاز انتخاب اصفهان به پایتختی صفویه در سال 1000 هجری تا افول ستاره اقبال این سلسله در سال 1135 هجری به وجود آمده و هر یک از آنها دهها جریب وسعت داشته به شرح زیر است : باغ بادامستان، باغ جزایرخانه، باغ فراشخانه ، باغ خرگاه یا خیمه ‌Çå¡ باغ نارنجستان و عمارتی که داشته است، باغ خیاط خانه، باغ خلیل‌ خانه و توحید خانه، باغ کجاوه‌ خانه جنب بازار رنگرزان، باغ تخت در ضلع غربی چهارباغ، باغ ماما سلطان، باغ کاج، باغ باباامیر، باغ مستمند، باغ توپخانه و باغ عسکر، باغ نسترن در ساحل رودخانه، باغ طاووس خانه، باغ پهلوان حسین که مادی نیاصرم از وسط آن می گذشته است، باغ سیف‌ÇáÏæáå مشهور به باغ آلبالو، باغ عموطاهر، باغ زین‌ خانه و فتح‌ÂÈÇÏ¡ باغ گلدسته، باغ شیرخانه در ضلع شرقی چهارباغ، باغ صالح آباد و باغ نظر وباغ قراخان در ساحل شمالی زاینده ‌ÑæÏ¡ باغ بزرگ عباس آباد در ضلع غربی چهارباغ، باغ سلطانعلــی  خان ، باغ فیل خانه ، باغ چیـنی خانه در حوالی چهارباغ، باغ زرشک، باغ قورچی‌ باشی علیا و سفلی، باغ ایشیک آقاسی باشی، باغ قرچقای ‌ÎÇä¡ باغ توشمال ‌ÈÇÔí¡ باغ داروغه، باغ رضاقلی خان ، باغ تفنگچی آقاسی، باغ چرخاب، باغ داروغه دفتر، باغ وقایع ‌äæíÓ¡ باغ دیوان ‌Èíí¡ باغ قوشچیان وغلامان مطبخ، باغ اعتماد‌ÇáÏæáå¡ باغ میرآخور، باغ مهردار، باغ جلودار، باغ هزارجریب که از همه باغهای دیگر وسیع‌ تر و زیباتر بوه و در دامنه شمالی کوه صفه و در محل فعلی دانشگاه اصفهان و شرق و شمال آن گسترده بوده است و سیاحان خارجی عصر صفویه و از آن جمله توماس هربرت و ژان شاردن به تفصیل از آن سخن گفته‌ÇäÏ و توماس هربرت این باغ را در سفرنامه خود « بهشت شاه‌ÚÈÇÓ» و نیز باغ عباس‌آباد که به شخص شاه عباس اول انتساب دارد نام داده است. باغ کلاه‌ شاه، باغ جون ‌ßãÑ¡ باغ سپهسالار، باغ محمود، باغ برج و باغ حاج صالح درضلع شرقی چهارباغ نو ( مقصود چهارباغ خواجو است)، باغ جنت در شمال بستر زاینده‌ رود، باغ نگارستان در حوالی چهارباغ، باغ چهلستون، باغ هشت بهشت یا باغ بلبل که کاخ سکونت شاه سلیمان صفوی در این باغ قرار داشته است، باغ قوشخانه در محله قد یمی طوقچی که مرکز تربیت قوشهای شکاری و محل استقبال شاهان صفوی از مهمانهای خود بوده است، باغ کومه و باغ وحش در لنجان اصفهان که شکارگاه و محل نگهداری حیوانات وحشی بوده است و بالاخره باغ جشاران یا جوشاران ( گشاران)، باغ فرنگ، باغ ارم، باغ صفی‌ÂÈÇÏ¡ باغ قورچی ‌åÇ و باغ انارستان و سقاخانه که در حال حاضر به استثنای باغ چهلستون و باغ هشت بهشت و چهار باغ  اثر دیگری از باغهای مشهور آن زمان باقی نمانده است.

اصفهان در سال 1006 هجرى رسماً به پایختى شاه عباس اول انتخاب شده است  و از این سال به بعد فعالیت قابل ملاحظه‏Çì براى ساختن قصرها و پلها و مساجد تاریخى به منظور تزیین پایتخت به عمل آمده است. فکر ایجاد گردشگاهى مانند چهارباغ هم در همین سال براى پادشاه صفوى پیدا شده و دستور داده شده از محل دروازه دولت (مقابل کاخ فعلى شهردارى) تا دامنه کوه صفه (دروازه شیراز) خیابان طویل و عریضى مشجر احداث شود. در حقیقت چهارباغ بیشتر براى این که باغ باشد ساخته شده نه خیابان خاصه که این اسلوب خیابانسازى براى عبور و مرور آن زمان مورد احتیاج نبوده است و از حیث هئیت و ترکیب طورى است که بیشتر براى محل گردش و تفرج بوده تا براى رفت و آمد شهر به علاوه این خیابان در حاشیه شهر طرحریزى شده و بیشتر مخصوص گردش خانواده سلطنتى و درباریان بوده است. از جمله تفریحات زنان حرمخانه شاهى و دیگر زنان شهر یکى این بود که روزهاى چهارشنبه در چهار باغ اصفهان و پل سى و سه چشمه با روى گشاده و بى نقاب مى‏ÔÊäÏ و تا مدتى از شب درپرتو مشعلها و شمعها در آنجا به سر مى‏ÈÑÏäÏ و به شادى و خنده و خوردن و نوشیدن مى‏ÐÑÇäÏäÏ. در این روز تمام چهارباغ (قرق) مى‏ÔÏ در اطراف آن خواجه سرایان و ماموران خاصى از عبور مردان شهر به سختى جلوگیرى مى ‏ßÑÏäÏ و در این روز فروشندگان چهارباغ همه زن بودند گردش اختصاصى زنان اصفهان در چهارباغ از روز چهارشنبه بیست و سوم ماه صفر سال 1018 هجرى آغاز شده است.

 پى یترودولاواله‏ÓíÇÍ معروف ایتالیایى که هر وقت صحبت از اصفهان زمان شاه عباس مى ‏ÔæÏ نام او هم به میان مى ‏ÂíÏ مى ‏äæíÓÏ: چهارباغ بعضى روزها مخصوص گردش بانوان بوده و مسلماً براى یک جاده و معبر عمومى نمى‏ÊæÇä چنین اختصاصى را قابل شد. طول این خیابان سه میل و پهناى آن دو برابر خیابان رم است ابتداى این خیابان در جانب شهر اصفهان عمارت کوچکى است که به شکل کلاه فرنگى ساخته‏ÇäÏ و اطرافش تمام ایوان و پنجره است. این عمارت با نقاشى و تزیینات بسیار دیگرى آراسته شده و براى آن بنا شده است که بتوان خیابان را از آن مکان بلند تماشا نمود و طول آنرا تشخیص داد. دو دیوار به ارتفاع مساوى در دو سمت خیابان است و پشت این دیوارها تا حدود نصف خیابان باغهایى است که به شاه تعلق دارد. مردم اجازه دادند داخل این باغها شده گردش کنند و حتى از میوه‏åÇì بیشمار آنجا در مقابل اندک انسانیت و تعارفى نسبت به باغبان استفاده نمایند. در طرفین خیابان در فاصله‏åÇì مساوى درهاى این باغها دیده مى‏ÔæÏ که رو به روى یکدیگر قرار گرفته و هر کدام آنها عمارت کوچک زیبایى است که فقط براى تفریح کسانى ساخته شده است که بخواهند در آنجا غذایى بخورند و یا ساعتى را تفریح نمایند. شماره این عمارتها بى اندازه و زیاد و نماى آنها خیلى آراسته و دلربا است و طورى با هم قرینه و جور و متناسب است که نمى‏ÊæÇä تصور کرد چیزى دلپذیرتر از آن وجود داشته باشد. درختهاى فراوان در هر سو چه در خیابان و چه داخل باغ در دو سمت دیوارها دیده مى‏ÔæÏ که ردیف هم بیک اندازه در فواصل مساوى کاشته شده و چنان سبز و خرم است که هر اندازه تصور کنید این نقطه با طراوات و دلگشا است. علاوه بر اینها گوشه به گوشه در فاصله‏ هاى معین مقابل بناهاى بسیار زیبا در وسط خیابان حوضهاى بزرگ آب با تناسب صحیح و اشکال مختلف بدون لبه دیده مى‏ÔæÏ. آب در کف سنگفرش خیابان موج مى‏ÒäÏ و راه نسبتاً عریضى در دو طرف براى عبور پیاده و سواره ساخته‏ÇäÏ. نهر آب بزرگى که در وسط خیابان جاریست در جویبارى که از سنگ ساخته شده جریان دارد و به آبنماها مى‏ÑíÒÏ در چندین حوض فواره‏åÇì بسیار زیبایى دیه مى‏ÔæÏ و در بعضى از آنها نیز به وسیله احداث پاره‏Çì سراشیبها آبشارهایى که در دنیا نظیر آن به این دلپسندى وجود ندارد درست کرده‏ÇäÏ. قسمت وسط خیابان و پاى دیوارها با سنگهاى کوچکى فرس شد که براى مردم و اسبها راحت نیست لکن این طرف و آن طرف خیابان دو نقطه‏Çì که خاک خوبى دارد جا گذاشته و گلهاى رنگارنگى نشانده‏ÇäÏ. یقیناً این گلها در موسم خود از عطر و منظره زیباى خویش دل و مشام جان را محظوظ و سرشار مى ‏äãÇíäÏ.  در سال 1025 هجرى گردشگاه چهارباغ به طوریکه شاه عباس کبیر انتظار داشته آراسته شده بوده است. اسکندر بیک ترکمان مولف تاریخ عالم آراى عباسى در این باره چنین نوشته است:

 القصه هر کسى از امرا و اعیان و سرکاران عمارات و به وقوف معماران و مهندسان شروع در کار کرده و در انجام ان ساعى گشتند و از ان تاریخ تا حال که سنه هجرى به خمس و عشرین و الف (1025 هجرى) رسیده و این شگرفنامه تحریر مى‏íÇÈÏ عمارات باصفا و باغات دلگشا به نوعى که طرج کارخانه ابداع در عرصه ضمیرمبارک اشرف طرح افکنده بود به حیز ظهور امده در کمال لطافت و نهایت خوبى اتمام یافت. درختان سر به فلک افراشته و اشجار میوه دارش گویى به طوبى جنان پیوند دارد. الحاصل هر باغى از آن رشگ جنان و عمارات رفیعش که به نقوش بدیع مذهب و مزین و به صور مصوران نادره کار آراستگى دارد گویى سدیر و خور نق از آن نشانى است بلکه در عرصه گیتنى نظیر وى و عدیل آن محض خیال و گمانى.

 عرصه گیتى نظیر وى وعدیل آن محض خیال و گمانى         عجب چارباغى است بهجت فزا

 گرش تاریخ آن دل طلب کرد گفتم         نهالش به کام دل شه برآید

 شادرن سیاح فرانسوى که در دوره پادشاهى شاه عباس دوم و شاه سلیمان مدتى در اصفهان به سر برده است راجع به خیابان چهارباغ در سفرنامه خود نوشته است: »این خیابان زیباترین معبرى است که تاکون دیده و یا شنیده‏Çã¡ ولى امروز منظره خیابان چهارباغ به کلى تغییر یافته است. نهر سنگى وسط پیاده رو را پر کرده و خیابان را تسطیح نموده‏ÇäÏ. باغچه‏åÇì گلگارى طرفین پیاده رو براى سواره رو اختصاص داده شده. مغازه‏åÇì درجه اول شهر در طرفین پیاده روهاى دو جانب خیابان متمرکز شده‏ÇäÏ. سینماها و تئاترها و پاساژها و مهمانخانه‏åÇì جدید جاى سردر باغات سابق را گرفته و از آنهمه گلهاى فراوان که در وصف آنها گفته شده:

 دست نگارین چو به گل مى ‏ÑÓíÏ         حرف نچین تا سر پل مى ‏ÑÓíÏ

 و از چنارهاى تنومند و شاداب آن دیگرى اثر نیست  

در زمان صفویه شهر اصفهان گشترس پیدا کرد و محله هایى تازه بنا نهاده شد. در این محله‏åÇì جدید بسیارى از هنرمندان و بازرگانان که اغلب از جلفا و تبریز واقع در آذربایجان کوچ داده شده بودند، ساکن شدند. در همین زمان در اطراف میدان نقش جهان که تنها عمارت آن بنایى باقى مانده از زمان امیر تیمور بود و در محل کنونى عمارت عالى قاپو قرار داشت، بناهایى ساخته شده که هر یک از نظر معمارى از بهترین آثار هنرى و ارزنده این سرزمین به حساب مى‏ÂíÏ. در حد فاصل عمارتها و محله‏åÇì جدید و شهر قدیم اصفهان خیابان بزرگى به صورت تفرجگاهى ساخته شد که آن را چهارباغ نامیدند. سال احداث خیابان چهار باغ به استناد تاریخ عالم آراى عباسى سال 1006 هجرى قمرى است. هر یک از باغهاى اطراف چهارباغ نامى مخصوص داشته است که مشهورترینشان بنا به نوشته شاردن جهانگرد فرانسوى، عبارت بوده‏ÇäÏ از: باغ تخت، باغ چهلستون، باغ کاج، باغ باامیر،باغ توپخانه، باغ نسترن، باغ فتح آباد، باغ پهلوان حسین، باغ بلبل،باغ مرغداران، باغ خانه شیران، باغ هزار جریب، باغ داوریش حیدرى و باغ دراویش نعمت اللهى.

 با گذشت زمان در محل باغهاى اطراف چهارباغ، بناهاى مسکونى و تجارى ساختند و به تدریج به دلیل ماشینى شدن زندگى و نیاز به عبور و مرور اتومبیلها، حوضها و جوى وسط خیابان از بین رفت و به همین منظور آسفالت شدند. نهالهاى تازه‏Çì نیز جایگزین درختان کهنسال خیابان شدند. در بخش شمالى چهارباغ نیز خیابان همانند آن ساخته شد که مجموعاً طول این دو به 6 کیلومتر مى‏ÑÓÏ. هنگامى که جهانگرد مشهور ایتالیایى، پیترودولاواله در سال 1025 هجرى قمرى از اصفهان دیدن مى‏ßÑÏå است، هنوز محله‏åÇì جدید و قدیم با هم مرتبط نبوده‏ÇäÏ ؛از این رو این جهانگرد چنین نوشته است:

 محل تماشایى دیگر اصفهان خیابانى است که فعلاً خارج از شهر قرار دارد ولى وقتى که محلات به یکدیگر ملحق مى‏ÔæäÏ¡ کاملاً در وسط قرار خواهد گرفت. طول این خیابان دو تا سه میل و عرض آن شاید دو برابر پنت موله (Pontmolle) در رم باشد. در شروع این خیابان از سمت شهر اصفهان، خانه کوچک چهارگوشى قرار گرفته که ایوآنهاو پنجره‏åÇì زیادى دارد و با تصاویر و نقش و نگارهاى جالبى تزیین شده است. از بالاى این خانه تمام خیابان را به خوبى مى‏ÊæÇä دید و غرض از ساختمان آن نیز همین بوده است.

 پیترودولاواله درباره باغهاى اطراف خیابان چهارباغ که در پشت دیوارهاى منظم و یکنواخت چهارباغ واقع بوده‏ÇäÏ چنین نوشته است:

 مدخل این باغها با نظم و ترتیب خاصى در مقابل یکدیگر قرار گرفته‏ÇäÏ و بالاى هر یک از درها عمارت  کوچک ولى زیباى ساخته شده که مى‏ÊæÇä ضمن گردش و تلفن وارد آنها شد و ممکن است اشخاص غذاى خود را در آن صرف کنند. تعداد این عمارات آن قدر زیاد است و قرینه سازى و تناسب به اندازه‏Çì در آنها رعایت شده که واقعاً زیباتر از آن نمى‏ÊæÇä تصور کرد. به علاوه در داخل باغها و بیرون از آنها در خیابان صفوف طولانى و منظم درختان انبوهى قرار گرفته که تناسب و نظم ان فوق العاده است. نیز با فاصله هایى چند و غالباً در مقابل خانه‏åÇì زیبا حوضهاى بزرگى به اشکال مختلف در وسط خیابان قرار گرفته است که مملو از آب است و هر یک از آنها تا کنار معبر عریضى که براى عبور انسان و اسب بسیار مناسب است ؛ به فاصله هایى چند سنگفرش قطع و در زمین گلهاى مختلف کاشته شده است. خیابان را رودخانه‏Çì قطع مى‏ßäÏ که عمق آن زیاد نیست و از ترکیب هزاران جویبارى که از کوهستانهاى نزدیک سرازیر مى‏ÔæäÏ به وجود آمده است.

 ... روى این رودخانه پلى وجود دارد که تماماً از آجر ساخته شده و عرض آن از تنمام پلهاى رم بیشتر و طول آن حداقل سه تا چهار برابر آن پلهاست...

 ... بعد از این رودخانه خیابان کماکان با همان دیوارها و درختان و خانه‏ ها و باغ ها و حوض ها ادامه دارد.

 پیترودولاواله درباره وجه تسمیه چهارباغ چنین نوشته است:

 ...خیابان به باغ بسیار زیبایى که باغ هزار جریب نام دارد منتهى مى‏ÔæÏ. این باغ و همچنین خیابانى که بدان اشاره کردم امروز به اسم چهارباغ خوانده زیر  در اصل باغهاى چهارگانه‏Çì در این محل وجود داشته‏ÇäÏ که از مجموع آنها وضع فعلى به وجود آمده است. سطح باغها یکى بالاتر از دیگرى قرار دارد منتها عبور از آتنها با اسب به آسانى صورت مى‏íÑÏ. در آنجا چیز دیگرى جز رشته درختان پرشاخ و برگ میوه وجود ندارد و تمام آنها آنقدر کوتاهند که پیاده‏åÇ و سواران با دست مى‏ÊæÇääÏ میوه بچینند و به علاوه هر محوطه‏Çì مخصوص درختان خاصى است. مثلاً یک مربع مخصوص درختان انجیز و مربع دیگر مخصوص درختان هلو و به همین نحو الى آخر...

... در عرض و طول باغ راههاى زیادى وجود دارد که اطراف آن را درختان سرو کاشته ‏ÇäÏ. این معابر به اندازه‏Çì طویلند که انتهاى آن دیده نمى‏ÔæÏ. از آخرین باغ که از همه بلندتر است نهرى عبور مى‏ßäÏ و سپس دیوارى آن را محدود مى ‏ÓÇÒÏ.

 پیترودولاواله وقتى خیابان چهارباغ را با خیابانهاى مشابه آن در سرزمین خود مقایسه مى ‏ßäÏ چنین مى نویسد:

 ...واقعاً داراى عظمتى بى نظیر است و باید با طیب خاطر اعتراف کنم خیابان پوپولو درم، خیابان پوجیودرناپل، خیابان شهرژن در خارج شهر ژن و خیابان مونرآل در شهر پالرمو، هیچکدام به پاى آن نمى‏ÑÓÏ

 خانم دیولافوا که سالها پس از انقراض صفویه - زمانى که چهارباغ از رونق افتاده بود و دیگر از آن همه زیبایى خبرى نبود - از اصفهان دیدن کرده بود، در سفرنامه‏ÇÔ چنین نوشته است:

 ... در این جا پنج خیابان عریض امتداد دارد که چنارهاى سیصدساله بر آنها سایه انداخته اما در قرون گذشته به این درختان پیر حس ترحمى نشان نداده ‏ÇäÏ.

 

باغ چهلستون

تاریخچه باغ چهلستون

شهر اصفهان به برکت وجود زاینده رود دارای باغهای متعدد و دشتهای سرسبز بوده است. باغ شهر اصفهان از جمله باغ شهرهای ایران و نماینده تجربه‌Çí کامل در رابطه با طراحی شهری از حدود 400 سال پیش – آغاز سلطنت صفویان در اصفهان- است.

باغ چهلستون اصفهان، نمونه‌Çí از یک باغ سلطنتی از دوره صفوی است. تا سال 1327 خورشیدی، چون تاریخ دقیق بنا به دست نیامده بود، اظهار نظر درباره تاریخ بنای چهلستون مشکل می‌äãæÏ. لیکن درهمان سال در نتیجه کاوش‌åÇíí که به عمل آمد، درجبهه تالار کاخ، اشعاری در دو کتیبه از زیرگچ بدست آمد که یکی کوتاهتر و بر زمینه صورتی رنگ، بنای تالار چهلستون را به شاه عباس دوم نسبت می‌ÏåÏ و سال اتمام آن را 1057 هجری قمری تعیین می‌ßäÏ و دیگری که طولانی‌ÊÑ است و خطوط آن گچ‌ÈÑí برزمینه آبی رنگ است از تعمیرات زمان شاه سلطان حسین حکایت دارد.

یکی از برنامه‌åÇí شهری دوره شاه عباس اول و پس از انتخاب شهر اصفهان به عنوان پایتخت در سال1007 هجری قمری، احداث خیابان زیبا وطویل چهار باغ و باغهای متعدد در پیرامون آن بود. پی در پی بودن باغها که یادآور مفهوم "باغ اندرباغ" هستند، چون باغ خرگاه، باغ بلبل، باغ هشت بهشت، باغ فتح آباد، باغ کاج، باغ نسترن، باغ خلعت، باغ انگورستان و سایر باغها، از جمله اصول طرح اندازی شهر اصفهان محسوب می‌ÑÏíÏ. امروزه به جز باغ هشت بهشت و باغ چهلستون، سایر باغها از بین رفته‌ÇäÏ و تنها نامی از آنها باقی است. یکی از این باغها، باغ جهان نما بود که خیابان چهارباغ که از غرب آن می‌ÐÔÊ¡ به آن رونق بخشیده بود.

درمیان باغ چهلستون، شاه عباس عمارتی به شکل کلاه فرنگی با اتاقهای کوچک در اطراف آن طرح انداخت که هسته اولیه کاخ چهلستون گشت. این باغ در باری جهت پذیرایی از میهمانان دربار شاه درمراسم و جشن‌åÇ استفاده می‌ÔÏå است و سپس با شروع سلطنت شاه عباس دوم، هفتمین پادشاه صفوی، عمارت چهلستون توسعه داده شد و تالارها و ایوان‌åÇíí برآن افزودند. از آن جمله می‌ÊæÇä به تالار آینه، تالار هجده ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوان های طرفین سرسرای پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با کلیه تزئینات نقاشی، آیینه کاری، کاشیکاری دیوارها و سقف‌åÇ اشاره کرد. تالارهای وسیع کاخ دردوره شاه عباس دوم نیز محل بار عام و کاخ پذیرایی‌åÇí رسمی بوده است. این کاخ در سال 1056 هجری قمری( 1642میلادی) با حضور شاه عباس دوم و سفیران کشورهای خارجی افتتاح شد.

در دوازدهمین سال سلطنت شاه سلطان حسین، کاخ چهلستون دچار حریق شده و سپس تعمیراتی در آن و به احتمال زیاد مطابق سابق به عمل آمده است. بنابر اظهار نظر سیاحان همچون فلاندن و کست در زمان پادشاهی محمد شاه قاجار ونیز مادام دیو لافوآ، در سال 1298 هجری قمری، باغ چهلستون به حالت اصلی خود باقی بوده اما از سال 1300 هجری قمری در زمان ظل السلطان – فرزند ناصر الدین شاه و والی اصفهان – خرابی بسیار در این عمارت به عمد راه یافته است.

 

موقعیت باغ چهلستون

باغ چهلستون درون شهر اصفهان و در شرق خیابان چهار باغ پایین و جنوب خیابان سپه و غرب میدان نقش جهان واقع شده است. باغ در بستر شهر و در میان سایر باغ‌åÇ شکل گرفته و به گونه‌Çí استقرار یافته بود که امکان دسترسی به آن از سایر باغ‌åÇ میسر بوده است. مجموعه‌Çí از این باغها که در امتداد چهارباغ شکل گرفته بودند یکی از شالوده‌åÇí اصفهان عصر صفوی را شکل می‌ÏÇÏäÏ و نقش باغ چهلستون از این جنبه ممتاز است که حلقه پیوند دهنده این شالوده و شالوده دیگری شهری یعنی مجموعه نقش جهان بوده است.

باغ چهلستون در بستر شهری خود با دیوارهایی از محیط پیرامون خود مجزا گشته است و امروزه ارتباط آن با سایر عناصر شهری بسیار محدود گردیده و یا شاید بتوان گفت از بین رفته است. ارتباط میان عناصر عمده شهری- میدان نقش جهان و یا سایر بناهای عمومی تاریخی – هم از نظر عملکردی هم از نظر منظر شهری، درگذشته وجود داشته که ساختار شهری را به روشنی تعریف می‌äãæÏå است. در حال حاضر ارتباط میان میدان نقش جهان و باغ چهلستون دیگر وجود ندارد. درگذشته به کمک فضاهای کوچک سرپوشیده میانی مانند ورودی‌åÇ و ملحقات این ارتباط وجود داشته است. باغ چهلستون در گذشته نه تنها در ساختار کلی شهر مفهوم روشنی داشته بلکه خود نیز از نمود و جلوه ویژه‌Çí برخوردار بوده است.

باغ چهل‏ÓÊæä که بالغ بر 67 هزار متر مربع مساحت دارد، در دوره شاه‏ عباس اول احداث گردیده و در وسط آن عمارتى ساخته شده و در سلطنت شاه ‏ÚÈÇÓ دوم در ساختمان موجود مرکزى، تغییرات کلى صورت گرفته است اگرچه انعکاس ستون هاى بیست‏ گانه، تالار چهل‏ÓÊæä در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهلستون را بیان مى‏ßäÏ ولى در حقیقت عدد چهل در ایران، کثرت و تعداد را مى‏ÑÓÇäÏ و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهل ستون‏ به علت تعداد زیاد ستون هاى این کاخ مى‏ÈÇÔÏ

قسمت‌åÇی‌ جالب‌ و دیدنی‌ کاخ‌ چهل‌ ستون‌ÚÈÇÑÊäÏ از:

شیرهای‌ سنگی‌ چهارگوشه‌ حوض‌ مرکزی‌، تالار و ازاره‌åÇí‌ مرمری‌ منقش‌ اطراف‌ آن - تزئینات‌ طلاکاری‌ سرسرای‌ پادشاهی‌ و اتاق‌åÇí‌ طرفین‌ تالار آینه‌ و تابلوهای‌ نقاشی‌ تالار پادشاهی‌ که‌ تصویرشاهان‌ صفوی‌ بر آن‌ نقش‌ بسته‌ است -  تصویر شاه‌ÚÈÇÓ‌ اول‌ با تاج‌ مخصوص‌ و مینیاتورهای‌ اتاق‌ گنجینه - سردر «مسجد قطبیه‌» و سردرهای‌ «زاویه‌ درِکوشک‌» و آثاری‌ از مسجد «درب‌ جوباره‌» و «مسجد آقاسی‌» که‌ بردیوارهای‌ ضلع‌ غربی‌ و جنوبی‌ باغ نصب‌ شده‌ است‌. تالار و ایوان‌ این‌ کاخ‌ در پنجمین‌ سال‌ سلطنت‌ شاه‌ عباس‌Ïæã‌ بناشده‌ است‌. انعکاس‌ ستون‌åÇí‌ بیست‌Çäå‌ تالارهای‌ چهل‌ ستون‌ در حوض‌ مقابل‌ عمارت‌¡ مفهوم‌ چهل‌ÓÊæä‌ را القاء می‌کنند

 این کاخ در جنوب خیابان سپه کنونى واقع و 67000 متر مربع مساحت دارد. اغلب مورخان نوشته ‏ÇäÏ که کاخ مزبور قسمتى از باغ نقش جهان بوده و مقدارى از آن را شاه عباس بزرگ جدا کرده و در وسط آن عمارت کلاه فرنگى سبکى ساخته بوده و جشن و نوروز سال بیست و سوم جلوس خود را در آن محل بر پا داشته است.

 سپس در زمان سلطنت شاه عباس دوم بر عمارات آن افزوده و کاخ چهلستون بنا گردید. و در تاریخ یک هزار و پنجاه و هفت هجرى پایان یافت و ماده تاریخ آن را مبارکترین بناهاى دنیا گفتند.

 برخى از مورخان گفته‏ÇäÏ چهلستونى که بدست شاه عباس دوم ایجاد گردید داراى چهل ستون بوده و در هنگام آتش سوزى که در 21 رمضان سال هزار و یکصد و هیجده (1118) هجرى اتفاق افتاد از پنج ستونى هشت تائى فقط بیست ستون آن باقى مانده و در واقع قسمتى از عمارت و بیست ستون طرفین از جلو سوخته است و تاریخ آتش سوزى آنرا چنین سروده‏ÇäÏ:

یکصد و هیجده زهجرت نبوى

گذشته بود که آتش به چهلستون افتاد و تاریخ تعمیر آن‏ÑÇ که در زمان سلطنت شاه سلطان جسین صفوى اتفاق افتاده چنین سروده‏ÇäÏ. مبارک باد تالار بلند ایوان جمجماهى که سال 1118 ه.ق را میرساند.

 این کاخ که شامل چهلستون و باغ است عمارت چهلستون در وسط آن واقع شده و ساحتش دو هزار و یک صد و بیست متر مربع می باشد و یک شعبه از مادى فدا از وسط آن میگذرد محل بناى عمارت ساخته شده که حکم دریاچه دارد. گویا بعنوان دولتخانه بنا شده بوده و لیکن چون چهلستون داشته بنام اخیر معروف شده است. کاخ چهلستون مشتمل بر ایوان بزرگ بطول 38 متر و عرض 17 متر و به ارتفاع 14 متر رو بطرف مشرق ساخته شده و هیجده ستون از چوب چنار و کاج دارد و شکل آن کثیرالاضلاع و 16 ضلعى و 8 صلعى مدور می باشد. چهارستون وسط بر روى چهارشیر سنگى قرار دارد و طورى حجارى شده دو شیر با یک سرنشان داده می شود و از دهان چهارشیر جلو آب جستن کرده وارد حوض مرمر وسط می شده است. 

 در ایوان دومى که اندکى مرتفع‏ÊÑ است دو ستون چوبى با ارتفاع دوازده متر قرار گرفته که با ستونهاى ایوان بزرگ بالغ بر بیست ستون میشود.

 بالاى این ایوان دو کتیبه یکى از زمان شاه عباس دوم شامل این اشعار است:

 بعهد شهنشاه عباس ثانى              که عهدش جوان کر دپیر جهان را

 بنا کرد از فیض لطف الهى              بنائى که شد رشک نه سقف مینا

 زیس رعتش بر سپهر کواکب              نماید چو ریگ ته جو ثریا

 کواکب چو گلهاى باغش نمایان              مجره در او همچو جوئى است پیدا

 کند سالها اندر آن کامرانى              بود قرنها سجده گاه برایا

 مبارک بود زانکه تاریخ آن شد              مبارکترین بناهاى دنیا

  کتیبه دیگر از اول تا آخر ایوان در زمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوى و بخط نستعلیق سفید محمد صالح نوشته شده که شامل 28 فرد بوده و قسمتى از آن که خوانده میشود چنین شروع میگردد:

 بحمدالله که باز از نو باقبال شهنشاهى              مرصع شد زمین و آسمان از ماه تا ماهى

 تجلى در گریبان طالع از جام جهان بین شد              صفاى صبح عید و فیض انوار سحرگاهى

 بحکم شاه دین سلطان حسین آن ماه مهر آئین      که صبح و شام عالم را کند خورشیدى و ماهى

 سهیل صبح عید زندگانى خسرو عادل              فروغ اختر روشن دلى خورشید آگاهى

 ز شیر و پرچم سرپنجه تیغ جهانگردى              بلند و پست عالم را گرفت از ماه تا ماهى

 زبس در کفه میزان احسانش سبک گشته              خجالت میکشد دائم طلا از چهره کاهى

 شب و روز جهان را ریخت درهم مهر و مه یکجا     که ریزد طرح و رنگ این بناى آسمان جاهى

 زهى عالى بنا کاندر بلندریهاى اوصافش              قباى لفظ براندام معنى کرده کوتاهى

 خدا زان بیستون گرداند خلق این آسمانها را       که بر پا باشد از این چهل ستون از ماه تا ماهى

  چو شمع محفل خضر نبى زرین ستونهایش              یدبیضا بکف با خضر و موسى کرده همراهى

 برنگ چل تنان چلستون در ربع آن مسکون              گرفته اربعین بهر دوام دولت شاهى

 مرصع کارى سرو ستونهایش بآن ماند              که آیین کرده با دست دعا با عرش همراهى

 چهل دیوند بر سر داده جا تخت سلیمان را              ستونهاى مرصع پوش تالار شهنشاهى

 بجز در آب و آئینه ندیده مثل و مانندش              سکندر گرد عالم گشت همچون حرف افواهى

 زهى نقاش صورت آف‏Ñíن کلک نقاشى              کشیده درین روشندلى تصویر آگاهى

 زرنگ روحى و جسمى نموه ظاهر و باطن              بهر معنى که میجوئى و هر صورت که میخواهى

 ز آهنگ شبیه چارتارى هم نیم غافل              دو گاهى میرساند گاه بر گوشم سحرگاهى

 صفاى منبع فواره گوهرفشان آن              کبوترهاى زرین بال انجم را کند چاهى

 ضیاء چار دیوار مرصع کار مینایش              بود تا صبح حش آئینه دار طلعت شاهى

 اگر چه ماه اوج سلطنت دارد بهر شهرى              مکان هاى همایونى و منزل هاى جمجماهى

 ولیکن این همیون بارگاه آسام رفعت              گرفت از کرسى اعلى خطاب عرش درگاهى

 نگهدارش بود از چشم زخم دیده بدبین              على مرتضى تعوید بازوى یداللهى

 چو شد اتمام این عالى بنا زینت ده گردون              بتاییدات یزدانى و توفقیات الهى

 نجیب از نو بطاق آسمان بنوشت تاریخش              مبارک باد تالار بلند ایوان جمجاهى

    کتیبه محمد صالح

 از قصیده مزبور که بعضى از ابیات آن خوانده نمیشود معلوم میگردد که نامیدن این کاخ به چهلستون براى شکون عدد چهل و داراى بیست ستون بوده که در آب منعکس و جمعاً چهلستون میشده است.

 این نکته از شعر:

 برنگ چل تنان چل ستون در ربع آن مسکون              گرفته اربعین بهر دوام دولت شاهى

 و شعر:

 

 چهل دیوند بر سر داده تخت سلیمان را              ستونهاى مرصع پوش تالار شهنشاهى

  کاملاً معلوم می گردد. از دو موضوع دیگر بسیار توصیف شده یکى فواره‏åÇ و دیگر تذهیب کارى ستونه و سقف.

 این اشعار سروده نوالدین محمد نجیب کاشانى است که ملک الشعراى دربار شاه سلطان حسین صفوى بوده و کتابى هم بنام کشیک خانه در (1109ه.ق( تالیف کرده است که در کتابخانه سلطنتى کاخ گلستان دیده شده است.

 در دو طرف شاه نشین چهلستون و ایوان مدخل سالون پادشاهى و در داخل تزیینات آئینه کارى دو طرف مقرنس سقف آن در دو لوح بخط نسخ مشکى بر زمینه گل و بوته دار مذهب بخط شمس الدین بن ملا محمد سعید جیلانى مورخ بسال (1119 ه.ق( این عبارات نوشته شده.

 1 - لوح جنوبى شاه نشین نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین رب انزلنى »منزلا مبارکاً وانت خیرالمنزلین تولوا قفل تولوا قفل حسبى الله کتیبه العبد شمس الدین بن ملا محمد سعید الجیلانى فى 1119)

 2 - لوح شمالى: نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین رب انزلنى منزلا.

 مبارکاً و انت خیرالمنزلین و لایوده حفظهما و هو العلى العظیم کتیبه العبد شمس الدین بن ملا محمد سعید الجیلانى.«

 تمام آنچه در ساختمان و نقاشیها و تذهیبها که در کاخ مزبور دیده میشود از دوره صفویه است مگر چند تابلو که عبارت از:

 1 - جنگ شاه اسماعیل اول با سپاه عثمانى در چالدران 2 - مجلس جنگ نادر شاه افشار با هندوها که بعد از صفویه الحاق شده است.

 میرزا علیخان نائینى روزنامه نگار دربار ناصرى در سال یکهزار و سیصدهجرى قمرى گزارشى راجع به عمارت چهلستون داده که با مطالب جغرافیاى اصفهان میرزاحسین خان تحویلدار عیناً مطابقت دارد و آن چنین است:

 عمارت باغ چهلستون و دریاچه‏åÇì دو طرف تالار وسط باغ و اطاقهاى بزرگ جنین و بیوتات فوقانى و اطاق طنابى تحتانى که سرتاسر عقب تالار افتاده با عرض عریض و ارتفاع طاقى که دارد و درهاش بچهار سمت باز، بانضمان ایوانهاى بزرگ و ایوانچه‏åÇì و غلام گردشهاى اطراف عماراتى است قوى بنیاد که نظیر مانند ندارد از بنائى و نجارى و  حجارى و آینه کارى و طلا و لاجورد و تصویرات کثیره کارهاى استادان بزرگ و ستونهاى رفیعه و حمالهاى عظیمه و سایرآلات ادوات جراثقالى که در زیر و رو و جوف سقف تالار و غیره بکار رفته در غرابت عظمت و در رفعت و صناعت عقل همه اهالى خبره و بصیرت بحیرت است.

 یک زبان خواهد زافواه ملک              تا بگوید وصف آن رشک فلک

  یکى از اوصاف این عمارت آن است که در بزرگى و وسعت هم میان تالار جلو و هم در اطاق طنابى عقب میتوان سلام عام ملوکانه بست و نیز یک دریاچه بزرک جلو طنابى عقب و یک دریاچه عظیم که در عظمت ثانى ندارد در پیش روى تالار افتاده که همیشه آب رودخانه از آنها جارى است وجوى وجداول سنگى و آب نماها و آب افشارها در میان خیابانهاى باغ واقع شده که بسیار نقل دارد.

 مولف تاریخ نصف بیشتر به توصیف کیفیت ساختمان کاخ چهلستون پرداخته و چنین گفته است؟

 دیگر از عمارات عالیه دولتى که قابل ذکر است عمارت چهلستون است که آنرا شاه عباس ثانى ساخته و وضع آن مرکب است از طرز عمارات چین و فرنگستان و ایران و بنفاست و خبوى این عمارت در تمام ایران نیست، تالار عالى با سقف آینه و ستونهاى غریب چوبى که در زیر چهارعدد آنها سنگى بزرگ و اطراف آن سنگها را صورت شیریال دار در آورده و ساخته‏ÇäÏ¡ و حجارى بکمال خوبى نموده و حوضى در میان این چهارستون است که اطراف آنها بسنگ مرمر فرش نموده‏ÇäÏ ساخته و از دهان آن شیرهاى روى بحوض راه و سوراخ آب هست که در آن حوض میریخته و در سقف آن مهندسان صنعتهاى عجیب نموده‏ÇäÏ و در استحکام آن مبالغه فرموده ستونهاى آن بیست عدد است و تمام آنها را نقش و آینه کارى نموده بودند، عقب آن تالار طنابى است بس عالى و زیبا که آن را سقفى رفیع به سه چشمه زده‏ÇäÏ و مذهب تذهیب و زرنشان نموده و در نماهاى آن صورت بعضى از سلاطین صفویه را ساخته‏ÇäÏ که اکثر آن مطابق واقع است چنانچه صورت شاه اسماعیل و هر دو ساه عباس موافق صورت شاه اسماعیل در میدان جنگ اوزبک است و از دیگران مجلس بزم است و در نماهاى میان صورت جنگ شاه اسماعیل با رومى.

 و جنگ نادرشاه را با محمد شاه هندى ساخته‏ÇäÏ در زمان متاخر از آنها و هیچیک از صورتها موافق نیست.

 بالجمله این عمارت مطمح نظر همه کس میباشد و این عمارت و تالار در باغى است که معروف به همان چهلستون است  و در پیش روى آن عمارت دریاچه مربع طولانى ساخته‏ÇäÏ که اکثر پرآب و در کمال صفا است.

 جابرانصارى که در تاریخ اصفهان بصیرت کافى داشته راجع بساختمان این کاخ و بانى و زمان آن نیز مطالبى نوشته که عین آن نگاشته میشود.

 و باغ چهلستون که آن هم از باغ نقش جهان گرفته شده یکى از بزرگترین مبانى صفویه است و طرحش را زمان شاه عباس اول ریختند و بناى چهلستون را شاه عباس دوم در (1057) پس از صلح با عثمانى اقدام کرد، و مساحت آن با باغچه‏åÇì گرداگردش قریب پنجاه جریب میشود. عمارت وسط چون دیگر مبانى قدیم تیموریه روى به مشرق افتاده طنابى بزرگ عقب تالار ایوان است که شاه نشین سلطنتى بوده و داراى سه گنبد طول تقریباً بازیردیوارها 28 ذرع و عرض بیش از 11 ذرع و نیم در بهایش از اطراف روبه ایوانهاى گرداگرد باز میشود و دو اطاق بزرگ خروجى جنبین ایوان شاه نشین است و صندوق خانه‏åÇ و بالاخانه‏åÇ عقب هم دارد و خود جنین ایوان شاه نشین و اطاقها است و بیست ستون بلند پایه‏åÇì آن سقف بیستون مانند است و بیست ستون هم عکس آن در آینه‏åÇì سقف میافتاد. طول حوض بیرون تخمیناً 12 ذرع و عرضش بیش از 10ذرع و آن سقف محیرالعقول را از چوبهاى کاج زده‏ÇäÏ حقیقة دیدنى است. چوتیرهائى قویتر از تیرهاى عصارى و بلندتر با چه آهنها و میخها بهم بسته و با جرثقیل بالا کشیده‏ÇäÏ و بچه زنجیرها پیوسته میان کف سقف زیرین و سقف پائین ایستاده براحتى گردش توان کرد و دربها و بباغ باطراف براى دخول هوا میان دو سقف باز است و تذهیب ستونها و قابهاى سقف زیرین نمایش زیبا دارد، و سقف ایوان و دیوارهایش همه به آینه‏åÇì سنگ بزرگ و نقشهاى کار استاد مزین بود و در این شصت ساله پیش از (1300) همى بردند و فقط شاه نشین آینه کارى ماند، آینه‏åÇì بزرگ دیوارها حکایتى از چرخ آینه گون مینمود خصوصاً آینه چهلستون نما یا جهان نماى دیوار بالاى سر حوض که چندان بزرگ و عالى و شفاف و روشن بود هر قدر جمعیت از درب عراد چهلستون که تا عمارت تقریباً 180 متر فاصله داشت پیدا میشد عکس آن جماعت در آن آینه بخوبى نمودار بود و دربها یکسره خاتم و پاره منقش بنقوش دلربا کار اساتید بزرگ و ستونها نیز بآینه‏åÇì ریزه و رنگارنگ با نقاشیهاى قشنگ زینت افزا و آن آینه‏åÇì را با دربهاى بحدود (1300 قمرى( بمسعودیه طهران بردند و شنیدم آینه چهل ستون نما را یکپارچه دربى بزرگ قرقره دار ساخته که با فنر باز و بسته میشد و جیوه را برداشته و دور و بلور نمایان و بعضى از آن آینه‏åÇ در هجوم بختیارى بطهران شکسته و بعضى را به عمارت دیگر پیوسته پنجره‏åÇì بالاى سردرب‏åÇ نیز بسى زیبائیها داشت. وسط ایوان حوض میریخت و منبع آن آب از هزار جریب و جوى سیاه بود و در شاه نشین پرده شکل جوانى ناصرالدین شاه کار حسن خان لال مصور بود گوئى خود ناصرالدین شاه است سخن میگوید و از محمد شاه نیز صورتى عینا در طنابى بود و دو آیة الکرسى خط میرزااحمد تبریزى استاد نسخ بستونها و سلام سلطنتى در این ایوان بود و حوض بزرگ وسط باغ و طول تالار بیش از 32 ذرع و عرض 22 ذرع.

 در 1118 عمارت چهل ستون سوخت که بفال بدگرفتند و پس از چهارده سال فتنه افغان عراق و فارس را ویران نمود خاصه اسپهان را دیوارهاى دو ایوان شمالى و جنوبى طنابى را نقشهائى بود از چهره دختران گرجى و ارامنه که دیده را خیره میساخت و دل بدان نقش و نگار بى روان میباخت. امروزه که بر آن گچها کشیده اند و طرح برداشته باز حسنش نمودار است.

 بالاخانه‏åÇì گوشه ایوآنهابراى خلوت نشینى و خواب بود و خرقه شاه صفى و طومار عهدنامه منسوب به حضرت امیر)ع( و قرآن منسوب بخط امام حسن عسگرى )ع( در آن بالاخانه محفوظ و خواص را ملحوظ، خط طومار و قرآن را چنین نسبت میدادند ولى خلجانى بقلب مولف بخاطر است که شاید مانند سیاست آل عثمان در قرآن منسوب بخط عثمان صفویه نیز در مورد این قرآن خط قدیم نظر سیاسى داشته‏ÇäÏ.

 در طنابى چهل ستون ارازه‏åÇì سنگ مرمر و گچبرى کار اساتید معتبر و طلا و میناکارى و شش مجلسى نقاشى است: چهار مجلس آن را گویند از عهد صفویه بوده یکى مجلس همایون شاه پسر ظهیرالدین با برکه پس از هجوم شیرخان بدو او بدرباز ایران پناه آورد در (951) هر چند آن روزگار قزوین مرکزیت داشت اما همایون را بگردش بلاد تا اصفهان آوردند که طهماسب بزرگ همه جا سلطان محمد پدر شاه عباس را بمهماندارى او مقرر داشت و اگر مهمانى هم شهر دیگر بوده نقشه را اینجا کشیده‏ÇäÏ.

 و مجلسى هم بزم شاه عباس بزرگ و حضور ولى محمد خان پادشاه ترک 1019 که او نیز ملتجى بدربار صفویه شد.

 و مجلسى هم جنگ شاه عباس و باز مجلسى دیگر از شاه صفوى و اکبر یکى از شاهزادگان هندى که باصفهان آمده و دو مجلس هم پس از صفویه نقاشى شده و بامر نادر و یقیناً مجالس قدرت صفویه را قبلا داشته از آمدن سلاطین ترک چون ولى محمد خان و عبدالعزیز خان و ندر محمد باصبهان یا جنگهاى فاتحانه شاه عباس بزرگ بارومیان و بامر نادر بسیاست اتحاد اسلام و برانداختن نام صفویه حک نموده‏ÇäÏ و روى آنها نقشه شکت شاه اسماعیل را از سلطان سلیم و فتح نادر هند را کشیده‏ÇäÏ ظنى قوى است و هم گمان میبرم نقش بزم باده گسارى صفویه نیز بامر نادر پیوست بوده خصوصاً مجلش شاه طهماسب که یقینى است باده نبوده و او سالها بوده همه را از میگسارى توبه داده و خود لب نیالوده پس از نادر هم کریمخان زند صورت خود را گفته کشیده‏ÇäÏ. بکودکى یاد دارم در طنابى چهلستون قالى تخت دو رو بافت بود که هر وجبى از آن را ببهائى گزاف میخریدند بى مبالاتى از سال 1298 قمرى تا 1305 قطعه قطعه از میان رفت.

 مسترسایکس انگلیسى در جلد دوم تاریخ ایران ترجمه فخر داعى در باب کاخ چهلستون که آنجا را در اواخر قرن سیزدهم و اوائل قرن چهاردهم هجرى مشاهده کرده شرخ مختصرى چنین ایراد کرده است:

 عالى قاپو انسان را به باغهاى وسیعى هدایت میکند که در آن کاخهاى متعددى قرار داشته و مهمتر از همه کاخ چهلستون است. این تختگاه مجلل بابام آن از تنه درختان عظیم چنار بنا شده و بر بیست ستون ساخته شده‏Çì از همان درخت یعنى درخت چنار نگاهداشته‏ÇäÏ. اطراف این ایوان از سنگ مرمر سفید پوشیده شده بود و روى آن آئینه کارى کرده بودند. جایگاه واقعى سریر سلطنت در عقب این ایوان واقع شده بود و از آنجا شاه نشینى تکیه گاه سریر راه داشت در هر طرف اطاقهاى کوچکى براى وزیران و کار آنها تعبیه شده بود و پشت سر که در تمام طول ساختمان امتداد دارد راهرو و یا غلام گردش درازى با سه تابلو نقاشى روغنى بسیار بزرگ و نفیس در هر طرف آن وجود دارد که هر سه تاى آنها در این کتاب گراور شده است لرد گرزن شرحى که در این باب نوشته ما آنرا ذیلاً نقل میکنیم:

 این تابلوها دوره مجلل سلطنت شاه عباس و اسلاف و اخلاف او را در نظر ما مجسم میسازد، در این تابلوها شاه ایران در حال جنگ و یا در مجلسى بزم با پیاله شراب مشاهده میشود، سبیلهاى بلند و ضخیم، چانه‏åÇì تراشیده و عمامه هائى، که در این تابلو بنظر میرسد نماینده یک نوع آرایشى است که مدتها است و از مد اتفاده و منسوخ گردید است. سلاح و لباس جنگجویان آلات طرب مطربان و حرکات رقاصه‏åÇ درهاى بسته گذشته را بر روى ما باز و تاریح روزگار پیشین را در پیش چشم ببینده مصور مى‏äãÇíند و گوئى بى اختیار هر بیننده‏Çì خود را در این مجالس پرشور و مجلل بزم و رزم پادشاهان صفوى شریک و سهیم میباشد.

 کروزنیسکى میگوید: عمارت اولیه چهلستون طعمه حریق  شده و این بناى فعلى را دوباره شاه سلطان حسین بجاى آن ساخته است.

 این بود وضع گذشته کاخ چهلستون که مورخان شرح آنرا نوشته‏ÇäÏ و در برخى موارد اختلافات مختصرى دیده میشود و اما وضع کنونى این کاخ مطابق آنچه اخیراً نوشته‏ÇäÏ بررسى میگردد:

 مولف تاریخچه ابنیه تاریخى اصفهان که در سال 1335 شمسى انتشار یافته شرح مبسوطى راجع بکاخ چهلستون نوشته که منتخبى از آن این است:

 در جنوب خیابان سپه باغ مشجر بزرگى بمساحت 67000 متر مربع واقع شده که میگویند در ابتدا جز باغ نقش جهان بوده و از وسط آن مادى فدا میگذرد این باغ داراى سه درب خروجى است و در قدیمى باغ در طرف خاور میباشد. در وسط باغ تقریباً یک متر بلندتر کاخ چهلستون ساخته شده و مساحت آن دو هزار و یکصد وبیست (2120) متر میباشد. پس از نقل قول میرسید على جناب مولف الاصفهان راجع بسوختن بیست ستون از چهل ستون گفته که آقاى معارفى معمار ابنیه تاریخى آثار سوختگى را در قسمت غرب عمارت دیده است .و نیز گفته‏ÇäÏ بعضى را عقیده بر اینست عمارت چهلستون دورو بوده و تالار بیست ستونى یا کمتر در طرف مغرب عمارت وجود داشته و این قسمت آتنش گرفته که آثار در و پنجره آن هنوز باقى و در زمان شاه سلطان حسین تعمیرات کلى در آن بعمل آمده است. و نیز متذکر شده‏ßå سلاطین صفویه پس از عالى قاپو جشن‏åÇì مهم را در کاخ مزبور برگزار میکرده‏ÇäÏ و وضع کنونى را چنین بیان کرده است:

 ایوان بزرگ کاخ بطول 38 متر و عرض 17 متر و بارتفاع 14 متر روبطرف مشرق بنا شده و داراى 18 ستون از چوب چنار و کاج است که بشکل کثیرالاضلاع 16 ضلعى و 8 ضلعى مدور میباشد چهارستون وسط بر روى چهار شیر سنگى قرار داد و حجارى آنها طورى است که دو شیر بایک سر نشان داده میشود و از دهان چهار شیر جلو آب فوران نموده داخل حوض مرمر وسط میریخته است.

 تاریخ حجارى شیرها را بعضى بزمان هخامنشیان و عده‏Çì بساسانیان )خسرو پرویز( و حتى اشکانیان و برخى بدیالمه و بالاخره بصفویه مربوط میدانند.

 در ایوان دومى که کمى مرتفعتر است دو ستون چوبى بارتفاع 12 متر قرار دارد که با ستونهاى ایوان بزرگ که بیست ستون میشود. بالاى این ایوان دو کتیبه دارد یکى مربوط ببناى آن در سلطنت شاه عباس دوم یعنى سال (1057ه.ق( دیگرى مربوط به تغییر آن بعد از حریق یعنى سال یکهزار و یکصد و هیجده قمرى هجرى است که در سال 1327 هجرى شمسى از زیر گچ بیرون آمده است.

 سقف ایوان از آیئنه‏åÇì مستطیل شکل و اطرافش از قطار بندیهاى رنگین ساختمان شده است دیوارهاى سفیدیکه دیده میشود در قدیم نقاشى و آینه کارى بوده و ازاره‏ÇÔ سنگهاى مرمر منقوش میباشد.

 در دو طرف ایوان دو اطاق که بچهار طرف در دارد واقع شده و هر یک داراى تصاویر گوناگون است که ازیر گچ بیرون آمده است و میرزا عبدالله نقاش طرحهاى اولیه رضا عباسى را با تغییراتى تعمیر نموده است در اطاق شمالى در منبت کارى و منبر خاتمه دور صفوى و کاشیهاى متفرقه سلجوقى و صفوى و سقف زراندودى که از زیر گچ بیرون آورده‏ÇäÏ و نیز در اطاق جنوبى تصویرهائى دیده میشود.

 ایوان سومى که مرتفعتر و کوچکتر است بنام شاه نشین و بمساحت 7*5/5 متر ساخته شده. در طرفین ایوان علاوه بر آینه‏åÇì مستطیل شکل سنگى چهارتابلو مصور که دو تاى آنها بسیار خوب و بلباس اروپائى و دو تاى دیگر را تعمیر بسیارى بدى کرده‏ÇäÏ و دو لوحه از آیات قرآنى بخط شمس الدین ملا محمد سعید الجیلانى در 1119 دیده میشود.

 در طرفین شاه نشین دو اطاق منقوش است که درهایش به ایوان شمالى و جنوبى باز میشود. نقاشیهاى اطاق جنوبى که داراى صورتهاى اصلى و قدیمى است در سال 1331 از زیر گچ بیرون آورده شده است و شامل مجلس بزم مفصلى است که به سبک ایرانى و هندى نقاشى شده شاید طرح عروسى رضاقلى میرزا باشد یاقصه وامق و غذرا و طاقچه بلند سمت راست مجلس یوسف و زلیخا و روبرویش خسرو و شیرین است و چند تصور دیگر. در اطاق مقابل شمالى که در دیماه سال 1334 شمسى از زیر گچ خارج شده روبرو مجلس بزم شاه عباس است که در کنار نهر آبى نشسته و جمعیت زیادى از مرد و زن در اطارفش میباشند و در طاقچه سمت راست یکى از شاهزادگان صفوى و روبرو شاه عباس با کلاه مخصوص گرجى دیده میشود که از ساقى با حضور چند نفر جام میگرد.

 در جرزهاى طرفین در ورودى دو اطاق سه تصویر زیبا دیده مى‏ÔæÏ که بنا بگفته حاج مصور الملکى نقاش از آثار رضا عباسى است.

 در بالاى شاه نشین محفظه‏Çì وجود دارد که در قدیم قرآن امام حسن و عهدنامه على بن ابى طالب بانصارى وجبه شیخ صفى الدین اردبیلى در آنجا محفوظ بوده و الحال در ویترینهاى سالن گذارده شده است.

 شاه نشین بسالن بزرگى که طولش 22 و عرضش 11 متر از شمال بجنوب و به ارتفاع 12 متر متصل میگردد. سالن داراى سه گنبد منقوش زراندود عالى است که بیننده رامات و مبهوت مینماید. لچکهاى رنگارنگ و طرحهاى طلائى و شفاف از شاهکارهاى هنرى و نفیس محسوب است ازاره طالار که فعلاً با گچ سفید پوشیده شده در قدیم از کاشیهاى منقش مستور بوده است.

 ولى اکنون روى نمونه کتاب بررسیهاى هنر ایران پرفسور پوپ کاشیهائى تهیه و زینت افزاى تالار گردیده است. در بالاى ازاره دور تا دور 24 مجلس مینیاتور مختلف دیده میشود که در حال عیش و سرورند همه بر روى گچ و اطرحهاى اولیه زمان شاه عباس صفوى است که در سال 1307 شمسى بدون توجه بطرز و سبک قدیمى آنها تعمیر و روغن مالى شده است. بالاتر شش مجلس نقاشى نفیس بطول 4*6 مشاهده میشود که دو مجلس وسط طرفین تالار جنگ چالدران و کرنال را نشان میدهد و مربوط بدوره نادرشاه افشار است که در زمان محمد خان قاجار بقلم استاد صادق نقاشى تعمیر گردیده است. و در زیر تابلو جنگ کرنال چنین نوشته شده است:

 بحسب الحکم شاهنشاه دوران              فریدون فر محمد خان قاجار

 زکلک صادق نقاش نو شد              نشان و فر نادرشاه افشار

یا صادق الوعد

 چهار مجلس که دو تا از آنها مجلس پذیرائى شاه عباس اول و دوم پادشاهان از بک و دو تا دیگر مجلس پذیرائى شاه طهماسب از همایون شاه هندى پسرظهیرالدین بابرکه از شیرزار افغان شکست خورد و در سال 951 هجرى قمرى به ایران پناهنده شد و یکى جنگ با ازبکان از نقاشیهاى خوب قدیمى و جالب است. بنا بنظر حاج مصور الملکى نقاش معروف مجالس آخرین بقلم استاد رجبعلى شاگرد مظفر على و دو تاى اول بقلم استاد صادق است.

 عکس ناصرالدین شاه قاجار بقلم محمد حسن افشار نقاش در تاریخ 1276 هجرى در زیر لنگه طاق نیر دیده میشود. چهاربخارى در اطراف سالن بدستیارى مرحوم استاد حاجى اسماعیل گچ بر و میرزاعلى بطرز قدیم در سال 1327 شمسى ساخته شده است.

 اشیائى که در این سالن دیده مى‏ÔæÏ بیشتر مربوط به مقبره شیخ صفى الدین اردبیلى است که بر حسب مساعى جناب سید محمد تقى مصطفوى ریاست وقت اداره کل باستان‏ÔäÇÓì و مساعدت مرحوم احسنى رئیس فرهنگ وقت و سرپرستى مهندس روانبد از تهران به اصفهان نقل شده و اعلیحضرت همایونى شاهنشاه آریا مهر هنگام مسافرت براى زدن کلنگ تونل کوهرنگ موزه چهلستون را نیز افتتاچ فرمودند و این افتتاح در تاریخ هشتم مهر ماه 1327واقع گردید.

 در سه طرف دیگر این سالن سه ایوان وجود دارد که هر یک داراى نقاشیها و صورتهاى بسیار عالى ایرانى و اروپائى است که با لباسهاى قرن 17 میلادى ترسیم شده و امکان دارد صورت سفرا یا شاهزادگان فرانسوى و ایتالیائى باشد که بدست نقاشان هندى و ایتالیائى ساخته شده است.

در توصیف آن محمد بیک شاعر معاصر شاه عباس دوم سروده است:

 عکس آئینه‏ÇÔ بجلوه گرى              میکند دیو را بشکل پرى

 در و دیوار گشته رنگارنگ              همه تصویرهاى کارفرنگ 

روى دو ایوان بزرگ چوب بست عجیب و غریبى از الوارهاى قطور و بلند با یک اسلوب هندسى و. فنى درست کلاف شده که ببیننده را متعجب میسازد و بفاصله سه متر بالاترشیروانى آجرى که بمنزله بام عمارت است ساخته شده و پنجره‏åÇì اطراف براى هواکش و عبور و مرور پرندگان میباشد. اطراف عمارت مجراى آب است که در وسط آن فواره‏Çì سنگى از قدیم موجود است.

 در جنوب شرقى باغ عمارت استاندارى از زمان قاجاریه است و برج هشت شلعى سه طبقه مرتفعى از زمان صفویه نیز دیده میشود. قسمت فوقانى آن مورد استفاده استاندارى و تحتانیش در تصرف اداره آمار میباشد. نکته ایکه ممکن است مورد مداقه و بحث واقع شود چهلستون است که با اینکه کمتر از چهل ستون داشته و دارد آنرا چهلستون نامیده‏ÇäÏ.

 آنچه از مطالعه تاریخى اینگونه اسامى استنباط میگردد اعداد 7و40و100 در موقع اغراق در توصیف و غرابت ابنیه بکار میرفته است.

 مثلاً کاخ صد ستون در تخت جمشید و یا چهلستون مسجد جامع اصفهان و چهلستون مسجد جمعه تهران و نظائر آنها و یا چهلستون مسجد گوهرشاد در مشهد مقدس که هیچکدام از نظر عدد با اسم مطابق نیست بلکه چهلستون کنایه از اینستکه آن قصر یا شبستان در بزرگى و توسعه بحد اعلى که احتیاج بداشتن چهل ستون باشد رسیده و آن اندازه وسیع است که بدون اتکاء به چهل ستون ابقاى آن مقدور نبوده است.

 و همینطور است کلمه صد ستون در کاخ صد ستون که حاکى و مبین وسعت زیاد کاخ است که در حدود صد ستون تکیه گاه لازم دارد.

 و با تشریح نکات مزبور روشن گردید اینکه گفته‏ÇäÏ کاخ چهلستون در موقع حریق چهل ستون داشته و بیست ستون آن سوخته است اساسى ندارد و همان بیست ستون را داشته است، زیرا اگر کاخ چهلستون پیش از حریق داشته بود خلف شاه عباس دوم هنگام حریق همان چهل ستون را میساخت نه اینکه نقصى در آن قائل شود و با بیست ستون تجدید بنا کند.

 در کاخ چهلستون سردرها و ساختمانها و تابلوها و آثار دیگرى مشاهده میشود که جزکاخ مزبور نبوده و براى محافظت بآنجا نقل گردیده است:

 1 - پنجره عالى گچبرى که از شاهکارهاى این صنعت است و ابتداء تمام آن از گچ ریخته شده و سپس از قسمت پشت خلل و فرج آن با شیشه ‏åÇì رنگى تزیین شده و سرانجام ترکیبى بى نظیر و عالى شده است این پنجره از بناى تاریخى درب امام که ساختمان آن مورخ بسال 857 ه.ق است بعمارت چهل ستون انتقال داده شده است.

 2 - پایه ستونهایى که به صورت مجسمه‏ هاى شیر و انسان در چهارگوشه استخر قرار دارد و چهار قطعه است و دو تخته سنگ حجارى شده بشکل چهارشیر که در دو باغچه دو طرف خیابان ورودى کاخ قرار دارد از بقایایى عمارات سرپوشیده صفوى و آینه خانه بکاخ چهلستون نقل شده است.

 3 - سردرکاشیکارى مسجد قطبیه مربوط بزمان شاه طهماسب اول که در مسیر خیابان واقع و براى محافظت چهل ستون انتقال یافته ورودى دیوارهاى جنوبى باغ چهلستون قرار داده شده است.

 4 - قطعات کاشیکارى از مسجد آقاسى - مسجد خواجه علم - مسجد درب جوباره - پیربکران نیز بر روى دیوارهاى جنوبى باغ کاخ مزبور دیده میشود.

 5 - سردرب کاشیکارى بناى تاریخى در کوشک مورخ بسال 902 ه.ق از عهد رستم آق قوینلو که براى محافظت به کاخ چهل ستون منتقل و در قسمت ضلع غربى باغ نگهدارى می گردد.

 این کاخ باستانى طى شماره 108 به ثبت تاریخى رسیده است.

  

کاخ چهلستون به روایتی دیگر

باغ چهلستون که بالغ بر 67000 متر مربع مساحت دارد در دوره شاه عباس کبیر احداث شده و در وسط آن عمارتى ساخته شده بوده است. در سلطنت شاه عباس دوم در ساختمان موجود مرکزى تغییرات کلى داده شده و تالار آینه و تالار 18 ستون و دو اتاق بزرگ شمالى و جنوبى تالار آینه و ایوانهاى طرفین سالن موزه فعلى و حوض بزرگ مقابل تالار با تمام تزیینات نقاشى و آینه کارى و کاشیکارى دیوارها و سقفها افزوده شده است.

 قسمتهاى جالب و دیدنى کاخ چهلستون به شرح زیر است:

 1 - سقف باشکوه نقاشى تالار 18 ستون و سقف آینه کارى تالار آینه و مدخل آینه کارى سالن جلوس شاه عباس دوم.

 2 - ستونهاى عظیم تالارهاى 18 ستون و تالار آینه که هر یک از آنها تنه یک درخت چنار است.

 3 - شیرهاى سنگى چهارگوشه حوض مرکزى تالار و ازاره‏åÇì مرمرزى منقش اطراف که معرف صنعت حجارى در عهد صفویه است.

 4 - تزیینات عالى طلاکارى سالن پادشاهى و اطاقهاى طرفین تالار آینه و تابلوهاى بزرگ نقاشى سالن موزه که پداشاهان صفوى را به شرح زیر معرفى مى‏äãÇíد:

 شاه عباس کبیر در حال پذیرایى از ولى محمد خان فرمانروایى ترکستان شاه اسمعیل اول در جنگ چالدران شاه طهماسب اول در حال پذیرایى از همایون پادشاه هندوستان. شاه اسماعیل اول یا شاه عباس اول در جنگ ازبکان، شاه عباس دوم در حال پذیرایى از ندر محمد خان امیر ترکستان. بعلاوه یک تابلو از جنگ کرنال که در سلطنت نادر شاه افشار افزوده شده و تصویرى از ناصرالدین شاه قاجار.

 5 - تصویرى از شاه عباس کبیر با تاج مخصوص مینیاتورهاى دیگرى در اتاق گنجینه چهلستون که در سنوات اخیر از زیر گچ خارج شده و اخیراً به وسیله متخصصین ایتالیایى تحت تعمیر و ترمیم واقع شده است.

 6 - پنجره عالى گچبرى اتاق جنوبى تالار آینه که از بناى تاریخى دیگرى به نام درب امام به عمارت چهلستون انتقال داده شده و شاهکار هنرگچبرى در ایران است.

 7 - قرآنهاى بسیارى نفیس به خط کوفى و خرفه شیخ صفى الدین اردبیلى

تبصره:

 1 - سال ساختمان کاخ چهلستون به موجب اشعارى که در جبهه شرقى تالار از زیر گچ خارجى شده مصراع مبارکترین بناهاى دنیا است که به حساب حروف ابجد سال 1057 هجرى مى‏ÔæÏ یعنى پنجمین سال سلطنت شاه عباس ثانى.

 2 - سنگ شیرها و مجسمه‏åÇì سنگى اطراف حوض و داخل باغچه‏åÇ تنها آثارى است که از دوقصر با شکوه دیگر صفویه یعنى آینه خانه و عمارت سرپوشیده باقى مانده است.

 3 - اگر چه انعکاس ستونهاى بیست گانه تالارهاى چهلستون در حوض مقابل عمارت مفهوم چهلستون را تشریح مى‏ßäÏ ولى در حقیقت عدد چهل در ایران کثرت و تعدد را مى‏ÑÓÇäÏ و وجه تسمه عمارت مزیور به چهلستون تعدد ستونها است.

 اکنون که قصر سلطنتى چهلستون تا حدى توصیف شد به شرح دو مجلس از نقاشیهاى دیوارى چهلستون که موضوع آنها پیرایى شاه عباس اول و دوم از مهمان خود ولى محمد خان و ندر محمد خان پادشاهان ترکستان است و در شهر اصفهان پذیرایى شده ‏ÇäÏ مى‏ÑÏÇÒíم.

 

باغ گل ها

اصفهان، این شهرلاجوردی که چونان نگارستانی دلپذیر، و مرواریدی گرانبها و بی‌بدیل در مرکز فلات ایران زمین خوش می‌درخشد، اینک در طلوع راستین دیگری از رونق آبادانی زیباتر و با شکوهتر از دیروز و روزگاران پیشین با پرنیان رنگ در رنگ گلها و فضاهای سبز و دلاویزی که در هر کوه و برزنش چشم نوازی می‌کنند، در هم می‌آمیزد تا زیبایی و شادابی را در فضاهای شهری مفهومی تازه بخشد. در عصری که «ماشینیسم» و رشد قارچ ‌æäå صنایع آلاینده، محیط زیست انسان و موجودات زنده را به مخاطره افکنده و آلودگی هوا سر منشأ بسیاری از بیماریهای تنفسی و مرگ و میرهای ناگهانی شده است، و در فصلی از تاریخ که خطرات ناشی از آلودگی هوا و کاهش موحش نازک شدن لایه اوزن نگرانی عموم ملل جهان را برانگیخته است و آینده‌Çی تاریک را برای ابناء بشر به تصویر می کشاند، نمی‌توان در چاره‌ÇäÏíشی و یافتن راه برون رفت از مشکلات تعلل ورزید. باید باور کنیم که یک نهضت بزرگ ملی در ایجاد یک محیط سالم شهری می‌تواند التیام بخش و ضامن سلامتی روح و جسم شهروندان باشد. پس باید دریچه‌Çی به باغ امید گشود و رویش و سخاوت را به نظاره نشست. خوشبختانه از چند سال پیش به این سو، فضاهای سبز شهر اصفهان در پرتو برنامه‌Ñíزیها و تلاشهای شهرداری و سازمان پارکها و فضاهای سبز گسترش یافته است، به گونه‌Çí سرانه فضای سبز این شهر به ازای هر شهروند به مرز حدود 5/13 متر مربع رسیده که در یک مقایسه اجمالی به حداقل استاندارد جهانی یعنی 15 متر مربع نزدیک شده است. این فضاهای سبز که مشتمل بر فضاهای دل‌Çäíز حاشیه زاینده‌ÑæÏ و پارکهای محلی و کوهستانی و جنگلی است زیبایی، شادابی و پالایش نسبی هوای شهر اصفهان را باعث گردیده است. باغ بزرگ گلها است و جای جای آن باغ در باغ، اما این پروژه معظم واسطه عقد پارکهای شهر به شمار می‌رود. ویژگی و امتیاز منحصر به فرد این باغ را باید در وجوه چندگانه تفریحی، فرهنگی، آموزشی و تحقیقی آن جستجو کرد که امید می‌رود با جذابیتهای چشمگیر خود، استعدادهای توریستی شهر اصفهان را بیش از پیش افزایش دهد و تقویت کند. این طرح به عنوان یکی از طرحهای مهم و بزرگ اصفهان+22 به بهره‌ÈÑÏÇÑí می‌رسد تا بدینوسیله بر زیباییها و مناظر دیدنی این شهر بیفزاید و دانشجویان و دانش‌ŽæåÇä بتوانند از این مکان استفاده نمایند و اوقات فراغت خود را با گل و گیاه سپری کنند. در طراحی این باغ اقلیم خشک منطقه اصفهان مورد توجه قرار گرفته و آب به صورت فواره‌åÇíí کوتاه جریان می‌íابد و سرانجام به برکه برخورد می‌کند، همچنین عناصر و مختصات فرهنگ معماری سنتی اصفهان در بناهای این باغ تبلور عینی یافته است

  معرفی قسمتهای مختلف مجموعه باغ گلها

 پاویون ورودی

ساختمانی به ابعاد 6×9 و ارتفاع 6 متر در دو اشکوب است که طبقه همکف آن مشتمل بر دو قسمت شمالی و جنوبی (در سمت شمالی پلکان ساختمان و سمت جنوبی دفتری جهت ارائه بروشور و اطلاعات باغ و نمایش بذر گلها) می‌باشد. طبقه اول به صورت صفه است، که از این صفه می‌توان محوطه کلی پارک را نظاره نمود و طبقه دوم که شامل یک سالن است برای ارائه فیلم و اسلاید انواع گیاهان منظور گردیده است

  باغ صخره‌Çí

وسعت این باغ 2500 متر و ارتفاع 3 متر است و 250 گونه گیاهان صخره‌Çí که نمایی از طبیعت را ارائه می‌نمایند، در این باغ کاشته شده است

 

 آبشار باغ

این آبشار در سمت شرقی باغ صخره‌Çí قرار دارد و از ارتفاع چهارمتری حجم قابل توجهی از آب به داخل برکه ریزش می‌کند و جریان می‌íابد. در ساختمان آبشار از انواع سنگهای رودخانه‌Çí استفاده گردیده است تا آبشار کاملاً طبیعی جلوه نماید

 برکه

به منظور تلطیف هوا و پرورش  انواع گیاهان آبزی، در طرح باغ برکه‌Çí به مساحت حدود 3500 متر مربع در ضلع جنوب شرقی باغ پیش‌Èینی گردیده است

  محوطه مخصوص کودکان

در این محوطه با استفاده از انواع پرچینها طرحی پیش‌Èینی گردیده است که بچه‌åÇ بتوانند با گریز و اختفاء ساعاتی از وقت خود را در باغ بگذرانند

 محوطه باغ

سطح کلی قطعات باغ جمنکاری و با پیش‌Èینی انواع باغچه‌åÇ در طرحهای متنوع استفاده از گلهای فصلی یکساله، دو ساله، دائمی و درخچه‌åÇí زینتی ممکن می‌گردد. در مرکز باغ طرح فرش که یکی از نقشهای اصیل و دیرینه اصفهان است و گل و بوته و ترنج فرش از انواع انشاء گلها استفاده می‌گردد، معابر باغ که حدود 5000 متر مربع است با نوعی کفپوش (سنگهای گرانیت) با طرحهای خاص مفروش گردیده است

  باغ رز

در قسمتی از باغ ، باغچه‌åÇíí به منظور کشت انواع گل رز در ایران در نظر گرفته شده است

 آمفی تئاتر روباز

در ضلع شرقی باغ گلها، در انتهای محور اصلی به منظور برگزاری نمایشگاههای مختلف و مراسم جشن و سخنرانی، با استفاده از تنه درختان فضایی به شکل آمفی تئاتر پیش‌Èینی شده است که ظرفیت آن حدود 250 نفر می‌باشد

گلخانه

به منظور پویا بودن باغ گلها، با توجه به شرایط اقلیمی اصفهان و کمبود گل در فصل زمستان، مجموعه گلخانه به مساحت 700 متر مربع در ضلع مال شرق باغ پیش‌Èینی شده است که با فراهم نمودن انواع اقلیم در طول فصل زمستان بازدید کنندگان می‌توانند نظاره‌Ñ انواع گلها باشند

 

 نرده‌åÇí اطراف باغ

با توجه به تنو‏Ú گلها و گیاهانی که نیاز به مراقبت ویژه‌ دارند، اطراف باغ با نرده‌åÇí ساده و دیوار سبز انواع پرچین محصور، به گونه‌Çí که ضمن جلوگیری از تردد افراد به صورت دیواره‌Çی سبز محدوده باغ را مشخص سازد

 باغ گیاهانی دارویی و خوراکی

این مجموعه با مساحتی در حدود 1170 متر مربع دارای 132 گونه از انواع گیاهان دارویی و خوراکی موجود در مناطق مختلف ایران می‌باشد که بر اساس یک سری مطالعات، انتخاب و نسبت به کشت آن اقدام شده است. موقعیت این مجموعه در شمال باغ می‌باشد

  باغ سوزنی برگان

این قسمت دارای انواع درختان سوزنی برگ می‌باشد که مساحتی بیش از 2166 متر مربع از باغ را به خود اختصاص داده و در منتهی‌الیه دریاچه واقع گردیده است.  تنوع گونه‌åÇ در این مجموعه بالغ بر 86 گونه می‌باشد

  باغ گیاهان پیازی

این مجموعه نیز با انواع گیاهان پیازی شکل گرفته، همچنین سعی شده با استفاده از تعداد قابل توجهی از گونه‌åÇíí که با شرایط آب و هوایی اصفهان سازگاری دارند، منظره زیبایی به نمایش گذاشته شود.تعداد گونه‌åÇí این مجموعه 38 گونه و مساحت آن بالغ بر 740 متر مربع است

 مجموعه گونه‌åÇí زنبق

این مجموعه نیز با مساحتی در حدود 900 متر مربع درضلع شرقی باغ و در کنار آمفی تئاتر با تعداد 46 گونه گیاهی پیش‌Èینی شده است که دارای گونه‌åÇí متعدد زنبق می‌باشد

 مجموعه پرچین

به منظور جداسازی و تفکیک قطعات مختلف از پرچینهای متفاوت با گونه مورت، انواع شمشاد، و زرشک استفاده گردیده که طول عملیات اجرایی در این بخش به 1540 متر بالغ می‌گردد

 مجموعه گونه‌åÇí داوودی

این مجموعه نیز با مساحتی در حدود 900 متر مربع در ضلع شرقی باغ با تعداد 26 گونه گیاهی پیش‌Èینی شده است که دارای گونه‌åÇí متعدد از گلهای داوودی می‌باشد

 آب نما

معابر اصلی و فرعی با استفاده از آب نماهایی به قطع 80×40 سانتیمتر همراه با فواره‌åÇí متعددا جرا گردیده که طراوت و زیبایی‌ خاصی به مجموعه بخشیده است. آب مورد استفاده از مرکز باغ به منتهی الیه آب نماها متصل شده و پس از برگشت مجدد به صورت چرخشی جریان می‌íابد. به منظور کاهش هزینه‌ کارگری و حداکثر استفاده از آب و همچنین ایجاد محیطی مرطوب، از آبیاری تحت فشار استفاده شده و کلیه سطوحی که امکان آبیاری بارانی در آن وجود دارد، تحت پوشش طرح فوق قرار گرفته است. جهت تأمین نور مناسب و روشنایی باغ در شب از پایه‌åÇی بلند به همراه پروژکتور جهت نورپردازی به روش متمرکز استفاده شده است. همچنین پایه‌åÇی کوتاه با نور ملایم در مسیرهای حرکت پیش‌Èینی گردیده است که فضای زیبایی را در شب ایجاد می‌نماید. با عنایت به فلسفه وجودی باغ مبنی بر ارائه انواع گلها سازگار با شرایط آب و هوایی اصفهان مجموعاً درقسمتهای مختلف باغ تعداد 395 گونه گیاهی کاشته شده است

مشخصات فنی باغ گل ها

سنگ گرانیت :                                     4000   متر مربع 

جدول‌ÐÇÑی محوطه باغ :                         4200   متر طول از نوع تیشه‌Çی

مساحت ساختمان سر درب ورودی :           180 متر مربع

محوطه‌ÓÇÒی پارکینگ :                          4345   متر مربع

جدول ‌ÐÇÑí پارکینگ :                            600     متر طول

کانال سازی با سنگ تیشه‌Çی:                   300     متر طول

احداث حوضها با سنگ تیشه‌Çی :               80        متر مربع

احداث برکه :                                            3177 متر مربع

(کف برکه از سنگ ضایعات و بدنه‌åÇ   از سنگ لاشه ساخته شده است)

کف فرش :                                           2500   متر مربع

زیرسازی در کل معابر باغ :                     7453   متر مربع

محوطه سازی ورودی با سنگ مالون :       1500   متر مربع

بدنه سازی با سنگ مالون :                     250 متر مربع

هزینه آزاد سازی :                                   1.200.000.000           ریال

 

باغ هشت‏ بهشت‏  

 عمارت تاریخى «هشت‏ بهشت» نمونه‏ اى از کاخهاى محل سکونت آخرین سلاطین دوره صفویه است که در دوره شاه سلیمان در سال 1080 هجرى بنا شده است. کاشی‌ کاری هایی‌ که‌ انواع‌ حیوانات‌ پرنده‌¡ درنده‌ و خزنده‌ برروی‌ آن‌ نقش‌ بسته‌¡ از آثار این‌ کاخ‌ بشمار می‌آیند . از باغ وسیع «هشت ‏ÈåÔÊ» مقدار زیادى باقى نمانده ولى قصر تاریخى آن هنوز اثر ارزنده و جالبى است که پس از انقلاب پارکى در اطراف آن ساخته شده است

 این کاخ که در هنگام سلطنت شاه سلیمان صفوى بنا شده از بهترین کاخهائى است که در روزگار صفویه ساخته شده و چون کیفیت ساختمان و وضع بنا در اثر مسرور زمان تغییر کرده ناچار براى امکان بیان وضع آن در زمان های مختلف باید نوشته‏ هاى کسانى را که در زمان های گوناگون کاخ را مشاهده و از وضع آن آگاهى کامل داشته‏ اند از نظر اهل تحقیق گذرانید.

 از کسانى که مکرر در این کاخ رفته و به اوضاع آن آشنائى کامل حاصل کرده و شاردن فرانسوى است که در سفرنامه خود بطور مشبع شرح اوضاع کاخ را نوشته است و قسمتى از ترجمه نوشته او را ذیلا مینویسیم.

 من قول داده ‏Çã که در طى توصیف باغهاى اطراف خیابان زیباى اصفهان شرح یکى از تالارهاى یکى از باغها را بنام باغ بلبل بدهم اى تالار را عمارت هشت بهشت می نمامند. تمام سقف هاى آن موزائیک بسیار عالى است دیوارها و جرزها دو طبقه و دالانها و غلام گردشهائى در اطراف آنها است. در این دالان ها صدها مکان است که دلکشترین و فرح انگیزترین نقاط دنیا محسوب میگردد و هر یک بوسیله منفذى که بدان نور میتابد روشن میشود این روشنائى متناسب با تفریحاتى است که این مکان ویژه آنها ساخته شده است.

 هیچ یک از این نقاط از حیث شکل و ساختمان و تزیینات به دیگرى شبیه نیست در هر جائى چیز تازه و گوناگون است چنانکه در بعضى از بخاری هاى متنوع و در برخى حوض‏ ها و فواره‏ ها است که از لوله هائى که در داخل دیوارها میباشد آب می گردند این تالار عجیب در حقیقت لابیرنتى است زیرا انسان در قسمت فوقانى هر جا کم میشود و پله‏ ها چنان مخفى است که بآسانى پیدا نمیشوند. قسمت پایین تا ده پا از سطح زمین از سنگ یشم و نرده‏åÇ از چوب زرنگار، و قاب‏åÇ چهارچوبها از نقره و جامها از بلور و آلتها از شیشه‏ هاى رنگارنگ ظریف ساخته شده است.

 اما راجع به تزیینات نمی توان این اندازه شکوه و عظمت دلربائى فریبندگى را که در هم آمیخته است تصور کرد. میان کاشی هاى این بنا تصاویر برهنه و فرح‏Çäíز بسیار زیبا وجود دارد و در همه جا آئینه‏ هاى بلورین و در دیوارها بکار رفته است در این تالار اطاق هاى آئینه کارى کاملى است که اثاثه هر اطاق از باشکوه ترین و شهوت انگیرترین نوع خود در دنیا است. اطاق هاى کوچکى نیز در آنجا میباشد که فقط گنجایش یک رختخواب دارد. در خاور زمین رختخواب پرده نداشته و روى زمین پهن می شود. یک رختخواب جالب توجهى دیدم که فقط لحاف آن دو هزار اکو می ارزید که براى گرمى و سبکى از پوست سمور تهیه شده بود. بمن گفتند شاه تشک هاى بسیارى از همین جنس دارد من یک کتاب از تزیینات و تصاویر و اشکال و مینیاتورها و ظروف و کتیبه‏ هاى این تلار تصنیف خواهم کرد در برخى از این کتیبه‏ هاى شامل افکار لطیف عاشقانه و برخى قطعات اخلاقى است.

 چند قطعه زیر نمونه‏Çì از آنها است که در دفتر خود ثبت کرده‏ ام.

 بالاى گلدانى چنین نوشته شده است: گل لاله نماینده راز درون من است من چهره آتشین و دلى سوخته دارم. هر چه زیبائى گردنى افراشته داشته باشد همواره پاى در گل است. دل من صدها باربچپ و راست بدون اینکه بکسى تعلق یابد منحرف شد تا تو را دید و بتو پیوست من بیش از این تاب درد هجر تو را ندارم و نمیتوانم آنجا که تو نیستى مسکن گزینم. تو مردمک چشک منى. تو را گم کرده ‏Çã نمیدانم بچه نظر افکنم. کارى جز مردن نتوانم.

 پادشه پاسبان درویش است              گر چه نعمت بفر دولت اوست

 گوسفند از براى چوپان نیست              بلکه چوپان براى خدمت اواست

 زیر پایت گربدانى حال مور             همچو حال تواست زیر پاى پیل 

روى یک پیش بخارى عبارت زیر را انگاشته ‏ÇäÏ.

 زمستان نترسید زیرا فقط سردى و سلامت است.

 نمیتوانم از بیان این نکته خوددارى کنم که بهنگام گردش در این محل که مخصوصى لذت و حظ و عشق ساخته شده است و در حال عبور از اطاق ها و شاه نشین‏ ها آدم چنان تحت تاثیر قرار می گیرد که بگاه بیرون شدن از خود بیخود میگردد بدون تردید هواى این تالار اثر مهمى در این حالت عاشقانه که به انسان دست مى‏ÏåÏ دارد. اگر چه این بنا چندان با دوام و استوار نیست ولى فرح انگیرتر از مجللترین کاخهاى ممالک اروپائى است.

 گوست سیاحى که در زمان فتحعلى شاه قاجار بایران آمده و اصفهان را دیده درباره این کاخ چنین نوشته است:

 این عمارت در وسط باغ باندازه متر از سطح زمین بلندتر و 35 متر طول 26/25 متر عرض دارد اطاق هاى این عمارت تمامى منقش و گچبرى و درهایش خاتم سازى و زیبا میباشد. تالار وسط گنبدى شکل است که از یک نوه پنجره ساختمان گردیده در گنبد آن هشت پنجره بطور مساوى باطراف قرار دارد که از چوب ساخته‏ اند و در وسط این تالار حوضى هشت ضلعى بقطر 83 سانتیمتر از مرمر عالى ساخته شده و به حوض مروارید معروف است و طورى حجارى شده که وقتى آب از سوراخهایش خارج میشود چون دانه مروارید میباشد پلکان هاى این عمارت طورى بنا شده که از هر طرف بعمارت فوقانى و تحتانى عبور و مرور میشود، داراى غلام گردش‏åÇ و بالاخانه‏ هاى زیادى است درختان کهن و چنارهاى مرتبى دارد و قسمتى از آب جوى شاه از برابر عمارت بالائى داخل این باغ می شود. در زمانى که در اصفهان بودم فتحعلى شاه در این عمارت مى‏äÔÓÊ و تماشاى رقاصه هائى که میرقصیدند مینمود در و ودیوارها، ازاره ‏åÇ¡ هلالیها، گنبدها و بالاخره تمام این عمارت سرتاپاى از طلا تزیین یافته و اشکال و تصاویر گوناگون پرندگان و گلها و غیره بر طیبائى قضر افزوده است داراى تابلوهاى منقش و زیبا است که جلب توجه مینماید.

 میرزا علیخان نائینى روزنامه نوس عصرناصرالدین شاه قاجار که از طرف دربار وقت ماموریت یافته بود نسبت باوضاع جغرافیایى و تاریخى ایران مطالبى تهیه کند و نسبت به قسمتى از کشور موفق شد و مطالبى در دو جلد بزرگ تهیه کرد که آن دو جلد را در کتابخانه وزارت دارائى مطالعه کردم راجع بکاخ هشت بهشت در سال 1300 ه.ق چنین گزارش داده است:

 باغ هشت بهشت و عمارت تحتانى و فوقانى قصر میان و وسعت دستگاه آن از حد توصیف بیرون است غیر از ایوان هاى عالى وارسی هاى یکصد و پنجاه و یکزوج درب اطاق تنها در بالا و پائین دارد. از معماران معتبر شنیده شده که طرح آنرا در طرز عمارت کرامت کرده‏ اند چنانچه نقشه این قصر را بکشند و در جاى دیگر بخواهند مثل آن بنا کننده مشکل که بتوانند از عهده برآیند. باغ مزبور باغى است بسیار بزرگ خیابان هاى عریض و قطعه بندی هاى وسیع در آن است دیوار یک طول باغ باقدرى از دیوار چهارباغ شاه مشترک دو نهر بزرگ از چهارباغ عرضاً این باغ را تقاطع میکند یکى مقابل قصر موصوع وسط وارد دو دریاچه بزرگ مى‏ÔæÏ. که بعرض باغ در دو طرف عمارت متقابل یکدیگر است و دو حوض بزرگ هم در دو سمت دیگر عمارت است و دوره عمارت نیز جوى سنگى آب نماها قرار داده‏ÇäÏ که اب دائماً از اینها جارى است. مقابل این دریاچه و قصر سردرى است عالى و دو رو که یک روش مشرف بچهار باغ و حوض بزرگ پاى آن ورودى دیگرش منظر قصر وسط باغ است سر در مزبور نیز وصف زیاد دارد نهر دیگر هم مقابل و هم عرض نهر بفاصله زیاد باز از چهارباغ میاید و بعرض باغ جارى است و بهمین قانون سردرى دارد عالى مشتمل بر تالار بزرگ مشرف بر باغ جارى است. بهمین قانون سردرى دارد عالى مشتمل بر تالار بزرگ مشرف بر باغ و عمارات عقبش منظر چهارباغ و اینجاست که سالها است تلگرفخانمه شده در این باغ حیاط دیگر هم هست وسیع صاحب اطاق ها وارسیهاى مرغوب آشپژخانه و طویله و غیره معروف به نارنجستان هشت بهشت است.

 موضوع قابل توجه این که گزارش میرزاعلیخان نائینى روزنامه نگار ناصرالدین شاه و شرحى را که میرزاحسین خان تحویلدار در سال 1308 ه.ق نوشته‏ÇäÏ عیناً مطابقت دارد و ناچار باید گفت یکى از آنها از دیگرى گرفته و بنظر میرسد چون تاریخ ختم تالیف جغرافیاى اصفهان 1308 ه.ق و بعد از 1300ه.ق است. جغرافیاى اصفهان از گزارش میرزاعلى خان نائینى گرفته است و ذکر ماخذى هم نشده است.

 آنچه از گزارش مزبور معلوم می ‏ÑÏÏ اینستکه کاخ مزبور تا اول قرن چهاردهم بوضع سابق زمان صفویه باقى بوده و نقصى در آن راه نیافته و تغیراتى که در آن راه یافته در قرن چهاردهم هجرى انجام شده است.

 میرزا حسن خان جابرانصارى که از معمران اصفهان و آگاه بتاریخ و تغییرات مبانى آن سامان بوده راجع باین کاخ چنین نوشته است:

 در هشت بهشت نیز بمنوال چهلستون طرح باستانى بستانیش که از نقش جهان جدا کرده زمان شاه عباس بزرگ شده و باساختمانى مختصر و بناى عمارت شگرف هشت بهشت را سایر شاعر مشهدى گفته زمان شاه سلیمان‏Èå هزار و هشتاد (1080) و کاشى کاریهاى زیبا خصوصاً طاوسها و دیگرمرغان در 1102 باز بفرموده شاه و عرصه این باغ از چهلستون بسى بیشتر بود براى حرمخانه شاهى چوحد جنوبیش به بازارچه بلند منتهى میشد و در حکومت ظل السلطان بانوى عظمى خواهرش با همه اولاد و خانواده در آن بزرگترین پارک سلطنتى میدان جولانى براى خوش گذرانى داشتند، امروزه آن باغ را قطعات کوچک نموده و به مقبلان فروخته‏ÇäÏ که شاید پنجاه خانه و باغچه سرا از آن جدا شده و باز قسمت بزرگى رااز خود دارند بنگاهها و سراچه‏åÇ و مغازه‏åÇì بسیارى در چهارباغ عباسى بیرون انداخته که نفع بزرگى دارد و کوچه جهانبانى با خانه‏åÇì دو طرف و حمام نمره نامى را از میان باغ ردکرده و در آنجا حوض مرمرى یکپارچه مروارید میدیدم و از آثار صفویه دو سه حوض یک قطعه مرمر موسوم به مروارید پدید بود یکى در عمارت اشرف و آن چنان بود که همه آن سنگ را شبیه به حوض حجارى استادانه کرده و براى همه فواره‏åÇì کوچک باندازه انگشت سبابه از تمام سنگ درآورده هر حوضى بیش از صد فواره داشت و آن حوض را که نصب نموده بودند از زیر سنگ آب جریان یافته مانند دانه‏ هاى مروارید بوسیله آن فواره ها جستن کرده و حوض را پر از آب نموده بانوى عظیمى یک حوضش را بیدیع الملک پسرش داد در عماراتش از باغ بادامستان تلگرفخانه جدا نموده داد و آن عمارات بعد به بختیاریها و از آنها منتقل به جلاالسلطنه شد قنات آب حلال که روى به ماربین بالا میرفته و آبش متصل به جوى شاه میشد براى آب دائمى هشت بهشت و دیگر عمارات صفویه احداث کرده بودند و هر عمارتى بهرى و بخشى معین داشت وزیر و مستوفى خاص از نیاکان بنده براى آن مقرر بود تا بتواند در حرمخانه سلطنتى حکم بخش آب را بدهد و رفع مشاجره سکنه باغچه سراها را بنماید و وجه نامش به آب حلال از آن رهگذر بود که شاه عباس دوم وجهى را که بنظر خود و علما حلال شرعى میدانستند بخرج احداث آن قنات داده تا آب غسل وضوى حرمخانه نهایت حلیت را داشته شبهه کم و زیاد آب رودخانه از حقوق دیگر محلها نرود. حالیه شنیده ‏Çã آن آب را از پشت آتشگاه به جر و کان اولاد بانوى عظمى میبرند و چون بانوى عظمى و اولادش شصت سال و کسرى است در هشت بهشت ساکنند ضمناً باغات و عمارات دولتى دیگر مجاور را بدست داشتند مانند بهشت آئین ورشک جنان و انگورستان، و بهشت آئین امروزه در کوچه فتحیه کالج دختران شده و انگورستان را با عمارت خسروخانى بدست سردار اعظم داده بودند.

 این کاخ که روزى از کاخهاى کم نظیر بوده در سال 1334 شمسى که آقاى  حسینى از طرف اداره باستان‏ÔäÇÓì اصفهان مورد بازدید قرار داده چنین گزارشى و اظهار نظر کرده است:

 این عمارت را فعلاً آقاى ابوالفتح قهرمان (سردار اعظم) بموجب دستخطى مالک و در تصرف دارد از قرار مشهور در اراضى و باغات قدیمى آن تغییراتى داده و کاخ اصلى بحال خود ولى مخروبه باقى است. ذخائر آن از بین رفته است. یک دفعه در دوره وزارت سید ضیاءالدین باغ ملى شد ولى در زمان شاه فقید مسترد و محدداً درش بسته شده است. در سال 1334 شمسى که از این عمارت بازدیدى بعمل آمده محتاج بتعمیرات کامل است زیرا نقاشیهاى زیبا و گچبریهاى عالى )نظیر تزیینات عالى قاپو( آن از بین رفته و آنچه باقى است نیز جلب توجه را مینماید اشکال و حوش و طیور و شکارگاهها که بعضى قدیمى و برخى جدید بر روى کاشى نقش و در پشت بغل هاى اطراف نصب شده جالب توجه و تماشائى است مساحت فعلى آن قریب 7500 متر مربع است.

 برخى نوشته‏ اند که کاخ و باغ مجموعاً در ابتداى ساختمان آن 85 جریب بوده است ولى مساحت کنونى آن در حدود پنج هزار متر میباشد.

 تاریخ شهریور 1343 شمسى تحویل دولت گردیده است.

 این کاخ در خیابان چهارباغ عباسى در مقابل خیابان کنونى شیخ بهائى واقع و اکنون در دست دولت است.

 از گزارش ‏åÇì گوناگونى که در توصیف این کاخ داده‏ اند معلوم گردید که علت شهرت آن براى بکار بردن سنگ هاى مرمر عالى در آن و داشتن طاق هاى مقرنس کارى و نقاشى بوده است.

 ساختمان کاخ دو طبقه و داراى شاه نشین و غلام گردش‏ هاى زیبا و نقوش گوناگون طلائى و تزیینات جالب و پشت بغل هاى کاشى بى نظیر و نقوش و حوش و طیور و آئینه کارى بسیار ممتاز و در واقع از قصور ممتاز دوره صفویه است.

 کاخ مزبور که آنرا باغ بلبل نیز نامیده ‏ÇäÏ قسمتى از باغ نقش جهان زمان شاه عباس بوده و در زمان شاه عباس (1078-1105) مجزا و شروع به ساختن گردیده است.

 این کاخ تاریخى زیر شماره 227 به ثبت رسیده است.

 در توصیف و تاریخ ساختمان آن شعراى زمان اشعارى نیز سروده ‏ÇäÏ.

 از جشن و نشاط و کامرانى دایم              در وى جاى پادشه دولتمند

 از قصر بلند زیبا ارکان              گردید زمین اصفهان تاج جنان

 درگاه عبادت این بود ورد ملک              پاینده عمارت از سلیمان زمان

 ایضاً هر مصرعى تاریخ است:

  چون بدوران شه اعلاشان              که زدل گشته سلیمان زمان

 جان پناهى که مدیحش عام است              مرشد و داد ده ایام است

 تاج دارى که زوى شد نازان              زدل صدق همه خلق جهان

 صوفى صافى تابع مقصود              کو باخلاق و صفا ساعى بود

 آنکه مقصود وى از عمر و حیات             بندگى ره شه باطاعات

 کرد سرکارى این مسکن سعد              که چو وى نیست مقدر من بعد

 دل گشائى است که از لطف صبا             شد فرح لازم و شادى افزا

 چه مکان شبه بناى فلک است              چون لب قند سراپا نمک است

 طاق از آن سرشکن قوس و قزح              رکن او قائمه جشن و فرح

 آفتاب آینه درگاهش              طلبد سرمه گرد راهش

 بنم آورده گلش آب حیات              میل شادى بارم داده زکات

 از لب شکر لیلى لعلیش              شد از آیینه جان به کاشیش

 دوده‏ÇÔ سرمه بیننده کشید              زگچش شد قصب صبح سفید

 آیه نور ز سنگش شامل              بدرش حاتم بى حد سایل

  اشعارى را که نصرآبادى در توصیف و ماده تاریخ بناى کاخ هشت بهشت سروده بخوبى روشن مپدارد که کاخ مزبور در دوران سلطنت شاه سلیمان صفوى و در سال یک هزار و هشتاد هجرى (1080) ساختمان آن بپایان رسیده و این ساحتمان بسعى و اهتمام مقصود نامى که از صوفیان سرسپرده درگاه بوده انجام گردیده است.

 گرچه ممیزاتى براى مقصود نگفته ولى نمیتوان بانى مسجد مقصود بیک واقع در تکیه ظلمات در سال یکهزار و ده را با مباشر ساختمان کاخ هشت بهشت که در سال یکهزار و هشتاد انجام شده است متحد دانست.

 باغى که سابقاً عمارت هشت بهشت در آن قرار داشته، بسیار بزرگ و زیبا بوده است که امروز تنها محوطه‏Çì کوچک از آن باقى است.

 کاخ هشت بهشت، آنچنانکه از نوشته ‏åÇ بر مى‏Âíد، محل تفریج بوده است و گوشه و کناران به منظور خوشگذرانى ساخته شده. شاردن سیاح فرانسوى درباره این کاخ چنین نوشته است:

 ... کاخ هشت بهشت در باغ بلبل قرار دارد. تمام سقفهاى آن موزائیک بسیار عالى است. دیوارها و جرزها دو طبقه و دالانها و غلام گردشهایى در اطراف آنهاست. در این دالانها صدها مکان است که دلکش‏ÊÑíن و فرح انگیزترین نقاط دنیا محسوب مى‏ÑÏÏ و هر یک به وسیله منفذى که بدان نور مى‏ÊÇÈÏ روشن مى‏ÔæÏ. این روشنایى متناسب با تفریجاتى است که این امکنه ویژه آنها ساخته شده است.

  هیچ یک از این نقاط از حیث شکل و ساختمان و تزئینات به دیگرى شبیه نیست. در هر جایى چیزهایى تازه و گوناگون است چنانکه در بعضى بخاریهاى متنوع و در برخى دیگر حوضها و فواره هایى است که از لوله هایى از داخل دیوار آب مى‏íرند. این تالار عجیب در حقیقت لابیرنتى است که انسان در قسمت فوقانى آن گم مى‏ÔæÏ و پله‏åÇ چنان مخفى است که به آسانى پیدا نمى‏ÔæÏ. قسمت پائین تا ده پا از سطح زمین از سنگ پشم و نرده‏åÇ از چوب زرنگار و قابها و چهارچوبها از نقره و جامها از بلور و آلتها از شیشه‏åÇì رنگارنگ ظریف ساخته شده است.

 اگر چه این بنا چندان با دوام و استوار نیسات ولى فرح انگیزتر از مجلل‏ÊÑíن کاخهاى اروپایى است. در اثر تغییرات بسیارى که در ساختمان کاخ هشت بهست سالها پس از تاریخ ساخت آن روى داده بسیارى کسان تصویر کرده‏ÇäÏ که این عمارت در زمان خیلى نزدیک‏ÊÑ از زمان صفویه ساخته شده به طورى که مادام دیولافوا ساختمان آن را به دوران قاچاریه نسبت داده است.

    

فهرست مطالب

مقدمه‌Çí بر پیشینه تاریخی باغ ایرانی.......................................................................1

تاریخچه باغ ایرانی.......................................................................................................2

مینیاتور و باغ ملکوت...................................................................................................4

نمایش و توصیف باغ در یک مینیاتور.........................................................................5

تعریف و واژه‌ÔäÇÓí.......................................................................................................6

جایگاه باغ در شهر ایرانی...............................................................................................7

جلوه باغ در فرهنگ ایران................................................................................................7

باغ های خیال در مینیاتورهای ایرانی..............................................................................8

مینیاتور و باغ ملکوت...................................................................................................9

نمایش و توصیف باغ در یک مینیاتور.......................................................................10

باغهای تاریخی اصفهان................................................................................................11

باغ چهلستون................................................................................................................17

موقعیت باغ چهلستون..................................................................................................17

کاخ چهلستون به روایتی دیگر...................................................................................28

باغ گل ها.......................................................................................................................29

معرفی قسمتهای مختلف مجموعه باغ گلها.....................................................................30

مشخصات فنی باغ گل ها..............................................................................................32

 

 

Ultrawindows

http://s6.picofile.com/file/8379420742/u_16_03_iprobe.zip.html

کلیک